Wokół Panoramy Racławickiej ()
Panorama Racławicka jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych zabytków polskiej kultury. To nie tylko malowidło stworzone pod koniec XIX w. przez zespół wybitnych artystów, ale swoisty spektakl, na który składa się wiele elementów oddziałujących na widza i wywołujących wrażenie uczestniczenia w wydarzeniach zwycięskiej bitwy insurekcji kościuszkowskiej. Mimo że dzieło to powstało w specyficznych okolicznościach historycznych i miało konkretne role do spełnienia, również dziś cieszy się niesłabnącą popularnością, wzbudza zachwyt, podziw i wzruszenie – co świadczy o jego niezwykłej ponadczasowości. Jest też jedyną ocalałą polską panoramą i jedną z kilkunastu historycznych panoram istniejących do dziś w Europie.
Panorama Racławicka została udostępniona publiczności w swojej obecnej, wrocławskiej siedzibie w czerwcu 1985 r. Ale zanim do tego doszło, stała się jedną z największych atrakcji Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 r. Polska znajdowała się wówczas pod zaborami, ale w Galicji, będącej częścią ówczesnych Austro-Węgier, organizacja wielkiej wystawy szeroko prezentującej gospodarczy i kulturalny dorobek Polaków okazała się celem możliwym do osiągnięcia. Nie bez powodu władze Lwowa zdecydowały o otwarciu wystawy w 1894 r. Postanowiono bowiem, że będzie ona poświęcona setnej rocznicy zwycięstwa wojsk Tadeusza Kościuszki nad Rosjanami, odniesionego w słynnej i legendarnej już wówczas bitwie pod Racławicami. Aby uzmysłowić sobie, jak ważnym wydarzeniem dla Polaków stała się ta bitwa przez okres ponad stu lat, które po niej nastąpiły, musimy krótko odwołać się do samego powstania kościuszkowskiego i postaci jego niezwykłego dowódcy. Tadeusz Kościuszko – generał, inżynier wojskowy, człowiek honoru – był postacią wyjątkową, niepasującą wręcz do swoich czasów. Jego determinacja i poświęcenie, z jakimi dążył do wzmocnienia w Polakach wiary w możliwość odzyskania niepodległości, jego umiejętność wcielenia idei wspólnej walki różnych warstw społecznych w imię wolności, zasługują bez wątpienia na nasz szacunek i nieustanną pamięć. Warto też podkreślić, że z podobną determinacją bronił on wolności innych narodów, szczególne zasługi odnosząc w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Interesował się też w stopniu wówczas chyba niespotykanym losem jednostki zniewolonej systemem, w którym przyszło jej żyć, postulując m.in. uwolnienie chłopów od pańszczyzny (co – w osiągalnym dla siebie zakresie – osobiście wcielił w życie), ale także czynnie walcząc o wolność i równe prawa dla czarnoskórych mieszkańców Ameryki. Nic więc dziwnego, że w 1792 r. wziął udział w wojnie polsko-rosyjskiej, broniąc Konstytucji 3 Maja, a po przystąpieniu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej odmówił dalszego dowodzenia polską armią. Dwa lata później, na krakowskim rynku, złożył uroczystą przysięgę na wierność polskiemu narodowi i zobowiązał się walczyć o jego wolność, rozpoczynając tym samym insurekcję – powstanie Polaków w obronie wolności i niepodległości kraju. I to właśnie stoczona z armią rosyjską 4 kwietnia 1794 r., pod dowództwem Tadeusza Kościuszki, zwycięska dla strony polskiej bitwa pod Racławicami stała się jednym z najważniejszych wydarzeń dających Polakom przez 120 kolejnych lat nadzieję na odzyskanie wolności. Jak podkreślają zgodnie historycy – ze strategicznego punktu widzenia bitwa racławicka nie miała wielkiego znaczenia, stała się jednak symbolem, który kształtował postawy niepodległościowe kilku następnych pokoleń Polaków. Przede wszystkim dawała nadzieję na to, że zwycięstwo słabszego nad silniejszym jest możliwe. Po drugie, niezwykle istotny był społeczny wymiar bitwy: Tadeusz Kościuszko zachęcił do udziału w niej uzbrojonych w kosy chłopów – kosynierów – uznając, że tylko zjednoczenie wszystkich warstw społeczeństwa w imię wspólnej walki może dać wymierne rezultaty. Racławice stały się w ten sposób symbolem chłopskiego zrywu, legendarnym wydarzeniem, które z czasem zaczęło nabierać różnych symbolicznych znaczeń. Zarówno bitwa, jak i postać Tadeusza Kościuszki stały się inspiracją lub ważnym motywem wielu dzieł literackich, malarskich, a także okolicznościowych uroczystości, jak choćby tych, które towarzyszyły budowie słynnego Kopca Kościuszki w Krakowie krótko po jego śmierci. Wydarzenia insurekcji miały duże znaczenie symboliczne dla polskich legionów we Włoszech (czego wyrazem jest ostatnia zwrotka Mazurka Dąbrowskiego, niewłączona do oficjalnej wersji polskiego hymnu), a także w czasie powstań listopadowego i styczniowego. Liczne komponowane i wykonywane wówczas pieśni nawiązywały do postaci Kościuszki i racławickiego zwycięstwa – np. "Cześć polskiej ziemi, cześć", "Krakowiak Kościuszki" ("Bartoszu, Bartoszu") czy "Polonez Kościuszki". Wątki racławickie pojawiają się w tak znanych dziełach literatury polskiej, jak "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza (imię głównego bohatera zostało mu nadane na pamiątkę Kościuszki) czy "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. Motywy nawiązujące do insurekcji były też obecne w sztukach plastycznych (np. słynny obraz Jana Matejki Kościuszko pod Racławicami z 1888).
Panorama Racławicka, skupiając w sobie wszystkie te mitologie zwycięskiej bitwy racławickiej, stała się symbolicznym przypomnieniem idei kościuszkowskiego zrywu, aktualnych we wciąż podzielonej zaborami Polsce.
Twórcami Panoramy Racławickiej byli znamienici polscy malarze, na czele z Janem Styką – inicjatorem powstania obrazu – i Wojciechem Kossakiem. Wspierało ich aż siedmiu innych artystów: Ludwig Boller, Tadeusz Popiel, Zygmunt Rozwadowski, Teodor Axentowicz, Michał Sozański, Włodzimierz Tetmajer i Wincenty Wodzinowski.
Malowidło przedstawia bitwę, która rozegrała się 4 kwietnia 1794 r. na polach w okolicach wsi Racławice, położonej ok. 40 km na północny wschód od Krakowa. Twórcy zdecydowali się ukazać moment uderzenia chłopów – kosynierów – na rosyjską baterię armat, co stało się wydarzeniem decydującym o zwycięstwie Polaków nad armią rosyjską. Tę scenę widz dostrzega zaraz po wejściu na platformę widokową umieszczoną w centralnej części rotundy. Pozostałe partie malowidła ilustrują zaciekłą walkę pomiędzy wojskami rosyjskimi i polską armią, są bogate w wątki narracyjne, przedstawiają też inne wydarzenia, dziejące się w tle bitwy. Istotną rolę w ogólnym odbiorze Panoramy odgrywa wspaniały i realistyczny pejzaż, zaskakujący widza swoją wyjątkową przestrzennością.
W niniejszej galerii obejrzycie Państwo nie tylko wszystkie fragmenty malowidła ukazującego bitwę pod Racławicami, ale także inne obiekty pochodzące ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu powiązane z tym zabytkiem. Są to m.in. niezwykle interesujące szkice i studia do obrazu, a także dzieła poświęcone Tadeuszowi Kościuszce oraz samej bitwie racławickiej.
[Anna Jezierska]