Alegoryczne Ukrzyżowanie – Effectus Passionis Jhesu Christi. Epitafium Georga Mehla

Wielka malowana tablica zachowała się wraz z przemalowaną, architektoniczną smukłą ramą należącą jeszcze do tradycji ramy architektonicznej z lat 20.-40. XVI w. W płycinach pilastrów malowany ornament kandelabrowy.

W kompozycji obrazu, będącego jedną z wersji alegorycznego Ukrzyżowania, efekty Pasji Chrystusa (EFFECTVS PASSIONIS IHESV CHRISTI.) przedstawia działanie czterech rąk przy ramionach krzyża. Ręka ponad krzyżem otwiera kluczem Dawidowym bramę niebieskiego Jeruzalem / raju. Za murem zasiadają prorocy Henoch i Eliasz. Wyżej spośród chmur wychyla się Bóg Ojciec. Ręka przy lewym ramieniu strąca mieczem koronę z głowy Synagogi, która osuwa się z grzbietu osła o przeciętych nogach, trzymając w prawej dłoni złamane drzewce chorągwi, a lewą wylewając na ziemię krew zwierząt ofiarnych (barana i wołu). Na otaczającej ją banderoli napis: Synagoga repudiata cum sanguine tauri et hirci, na tituli powyżej: Vos non populus meus, et / ego non ero vester deus / Ose 1. Ro IX. defracti / sunt rami. Roma XI. (Oz 1, 9 oraz Rz 9, 26; 11, 17). W głębi scena grzechu pierworodnego z Ewą, ku której zmierza wysłany przez Boga cherubin z płomienistym mieczem. Ręka z prawego ramienia krzyża koronuje Ecclesię. Dosiada ona tetramorfa (zwierzę łączące symbole czterech ewangelistów), w prawej dłoni dzierży krzyż Zmartwychwstania, lewą zbiera do kielicha zbawczą krew płynącą z boku Chrystusa. Na otaczającej ją banderoli napis: Ecclesia Gloriosa per Sanguinem christi, na tituli powyżej: Aperit et nemo claudit / claudit et nemo aperit / Apo 3. Esa 22. Ne[m]o ascendite / in coelum nisi q[ui] discendit. Io 3 (Ap 3, 7 i Iz 22, 22 oraz J 3, 13). W głębi Wcielenie – nad Marią oczekującą Dzieciątka Jezus zsyłanego przez Boga Ojca unosi się Duch Święty. Ręka u dołu krzyża godzi trzema strzałami w leżący szkielet/śmierć ze złamaną włócznią, w węża z jabłkiem grzechu pierworodnego i w piekło ze spętanym szatanem uwięzionym w paszczy Lewiatana. Na tituli powyżej napis: Ero mors tua o mors. mors / tuus ero inferne. Osee 13. ubi / e[st] mors aculeus tuus. ubi tua inferne victoria. Cor 15. (Oz 13, 14 oraz 1 Kor 15, 55).

Po bokach krzyża z Chrystusem, między urwiskami zza których widać ziemską Jerozolimę, po stronie Ecclesii i klęczącego zmarłego rośnie żywe drzewo okryte zielenią liści, po stronie Synagogi, śmierci, grzechu i szatana stoi martwe drzewo o nagich gałęziach.
U dołu z lewej klęczy Georg Mehl +1557, doktor prawa kanonicznego po studiach w Ingolstadt i Bolonii, wikariusz i wicedziekan kolegiaty Świętego Krzyża we Wrocławiu. Przy nim leży księga, a na tarczy herbowej obok widnieją inicjały zmarłego GM. Na banderoli przy Mehlu napis gotycką minuskułą: Miserere mei deus. 1558. Na tituli powyżej napis: Sponsabo te mihi in / fide. Osee 2. Veni osten- / dam tibi. sponsam / agni. Apok. 21. (Oz 2, 22 oraz Ap 21, 9).

Starochrześcijański temat triumfu Kościoła nad Synagogą w wersji Żyjącego Drzewa Krzyża został wzbogacony wątkiem ze średniowiecznych misteriów – motyw otwierania bramy raju kluczem Dawidowym.

Alegoryczny obraz skonstruowany na zasadzie antytezy dopełniają obszerne, starannie dobrane, odpowiadające sobie ideowo cytaty z ksiąg proroków starotestamentowych oraz z Nowego Testamentu. Eksponują one rolę Kościoła w osiągnięciu zbawienia i mówią o odtrąceniu tych, którzy znaleźli się poza nim znaleźli (Synagoga). Sięgnięcie przez kanonika Mehla po niepopularny w sztuce poreformacyjnej temat triumfu Ecclesii wyraża afirmację Kościoła jako instytucji, a jednocześnie replikuje z pozycji katolicyzmu wobec programu luterańskiej Tablicy Prawa i Łaski (por. obraz w epitafium Hessa +1547), który propaguje indywidualną relację z Bogiem poprzez wiarę.

Schemat ikonograficzny Effectus passionis Jesu Christi zastosowano z niewielkimi zmianami w dwóch śląskich dziełach fundowanych przez protestantów lub dla nich przeznaczonych, nadając mu sens bliższy Tablicy Prawa i Łaski. Są to: kamienne epitafium Ambrosiusa Kerbera (po 1571, kościół św. Mikołaja w Brzegu) oraz malowane epitafium nieznanego szlachcica ze Starych Bogaczowic (4. ćw. XVI w., Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu), gdzie działanie Męki Pańskiej stanowi tło dla sceny głównej, przedstawiającej Chrystusa i niewiastę kananejską. W tym ostatnim epitafium oraz w omawianym malowidle wykorzystano zapewne ten sam, nierozpoznany dotąd wzór graficzny (Steinborn, Oszczanowski 2003), choć punktem wyjścia dla śląskiej redakcji mógł być miedzioryt Hansa Collaerta I (Chrzanowski 1974).

Natrętny dydaktyzm i ostentacyjna programowość, operowanie dużymi płaszczyznami tituli tworzą z epitafium Mehla dzieło dysharmonijne, w którym walory plastyczne ulegają degradacji. Anachroniczny schemat kompozycji, wprowadzone gdzieniegdzie złocenia i chłodna, dysonansowa kolorystyka malowidła bardziej przywodzą na myśl średniowieczne malarstwo tablicowe czy ścienne niż sztukę renesansu i manieryzmu. Bardziej niż z malowaniem, mamy tu do czynienia z pokolorowaniem rysunkowego schematu, choć np. tetramorfos Ecclesii i osioł Synagogi rzucają cienie. Pejzaż stanowi – według określenia Steinborn – jedynie ilustrację miejsca akcji, a jego plany nie są ze sobą organicznie powiązane.
[Marek Pierzchała]

osoba przedstawiona: Mehl, Georg (?-1557) – duchowny, teolog katolicki

słowa kluczowe: Adam (Biblia)  |  alegoria  |  anioł  |  baran / baranek (zwierzę)  |  Bóg Ojciec (Chrześcijaństwo)  |  brama raju  |  chorągiew  |  Chrystus Ukrzyżowany  |  dawne Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu / Erzbischöfliches Diözesanmuseum in Breslau (instytucja)  |  diabeł / szatan  |  drzewo  |  Duch Święty / Gołębica Ducha Świętego  |  Dzieciątko Jezus  |  Eklezja (personifikacja)  |  Ewa (Biblia)  |  Henoch / Enoch (Biblia)  |  Jerozolima (Izrael)  |  Jezus Chrystus  |  kościół św. Krzyża (Wrocław) (dawna lokalizacja)  |  Krew Chrystusa  |  krucyfiks  |  krzyż  |  Kuszenie i grzech pierworodny (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  lewiatan  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  Maria / Najświętsza Maria Panna  |  motyw architektoniczny  |  niebo / raj  |  Nowy Testament (Biblia)  |  ornament kandelabrowy  |  osioł (zwierzę)  |  piekło  |  płonący miecz  |  prorok Eliasz (Biblia)  |  Synagoga (personifikacja)  |  szkielet / kościotrup  |  śmierć / przemijanie (alegoria)  |  tarcza herbowa (heraldyka)  |  tematyka biblijna  |  tematyka religijna  |  teolog katolicki (zawód)  |  tetramorphos (Biblia)  |  Trójca Święta (Chrześcijaństwo; Religia i magia)  |  wąż (zwierzę)  |  wół (zwierzę)  |  Wygnanie z raju (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)