Epitafium Niclasa Hartlieba

Okazałe architektoniczne epitafium w typie kolumnowej edikuli z parą półpełnie rzeźbionych figur w uszakach (alegorie Wiary i Nadziei) należy do nielicznych dzieł tego typu zachowanych niemal w całości. Tylko zwieńczenie, które miało dekorację wyłącznie ornamentalną, jest bardziej zdekompletowane (m.in. brak herbu Hartlieb). Epitafium prezentowane jest obecnie w stałej ekspozycji Muzeum Piastów Ślaskich w Brzegu.

Poświęcono je Niclasowi Hartliebowi zwanemu Walsporn von Landau (1526-1599) oraz jego dwu kolejnym żonom: Magdalenie Heugel (zm. 1573) oraz Marcie Granisch (zm. 1596), jednak wizerunku rodziny zmarłego, wbrew obyczajowi, tu nie umieszczono. Zmarłych prezentują dwie niemieckojęzyczne tablice inskrypcyjne, sygnowane monogramem przez kaligrafa Caspara Raucha (1555-1622). Górna, we fryzie części cokołowej, upamiętnia wraz ze zmarłym jego kuzyna Lucasa Hartlieba – fundatora pomnika, a dolna, w fartuchu obramienia – obie żony Niclasa. Na cokołach pod kolumnami umieszczono dwa snycerskie herby: Hartlieb (ponownie, zamiast herbu żony Heugel) oraz Granisch.

Obraz ukazuje wnętrze jerozolimskiej świątyni scharakteryzowane jako sklepiona budowla o cechach gotyckiego kościoła (filary wiązkowe, maswerkowe okno). W centrum kompozycji przed aron ha-kodesz stoi kapłan, na ręce którego Maria z Józefem przekazali swego pierworodnego – małego Jezusa, prezentując go przed Bogiem. Zgodnie z obyczajem oddają na ofiarę parę gołębi. Klatkę z ptakami trzyma dziewczyna klęcząca na pierwszym planie obrazu. Obok niej z lewej zakapturzona postać z uniesioną dłonią to starzec Symeon, który dostrzegł w Jezusie Mesjasza. Jego słowa (Łk 22, 29) są cytowane na fryzie belkowania nad obrazem i określają sens wybranej dla epitafium sceny. Wiekowy, mający 73 lata Niclas Hartlieb, jak Symeon, odchodzi w spokoju z tego świata, poznawszy Pana, który przygotował "zbawienie [...] wobec wszystkich narodów" (Steinborn 1967). To koncept podobny jak w świdnickim epitafium Andreasa Naucka (Jakub przed faraonem, 1567), a później w epitafium Antona Schatztaga (ok. 1620, Muzeum Narodowe we Wrocławiu). W głębi, przed rozchyloną zasłoną świątyni osłaniającą miejsce święte świętych z arką przymierza, trzej lewici pełnią służbę przy ołtarzu ofiarnym. Wymyślne stroje, a zwłaszcza nakryte głowy przypadkowych świadków wydarzenia charakteryzują ich jako Żydów i innych innowierców.

Herby obramienia zidentyfikował Schellenberg (1938), on też wskazał zgodnie z napisem osobę fundatora. Burgemeister i Grundmann (1933) dostrzegali w Ofiarowaniu styl romanistów niderlandzkich. Steinborn w kolorycie, budowie przestrzeni architektonicznej i typach twarzy również identyfikowała wpływy Niderlandów, podejrzewając posłużenie się nieznanym wzorem przez miejscowego twórcę. Rozważała możliwość wiązania sygnatury, odczytanej jako 1606 I.T., ze zmarłym w 1603 Johannem Twengerem. Odczytanie sygnatury jako 1600 I.T., a więc na rok po śmierci Hartlieba, a trzy lata przed śmiercią malarza Twengera, pozwala na przypisanie obrazu temu artyście – jedynemu czynnemu wówczas mistrzowi wrocławskiemu o tych inicjałach, na co zwrócił uwagę Schade (1967).

Intuicyjna, sztywna nieco i "stająca dęba" perspektywa wnętrza świątyni z podestami, charakterystyczne typy twarzy Marii i Józefa, oszczędnie stosowany motyw cangiante, izokefalia środkowej grupy i postacie po prawej przycięte, dolną krawędzią obrazu to motywy, które pozwalają łączyć autora Ofiarowania z wrocławskim kręgiem Georga Hayera i jego teścia, bardziej od niego tradycyjnego i klasycyzującego malarza Bartholomaeusa Fichtenbergera (np. typ twarzy św. Józefa). Trzeba też zauważyć podobieństwa kompozycyjne i ujęcia postaci Marii w obrazie epitafium Hartlieba z nieco tylko wcześniejszą malowaną płytą w epitafium Josefa Rindfleischa (1698, MNWr) o chwiejnej atrybucji (Jacob Walter / Johann Twenger?). Mniej rozbudowana scena Ofiarowania osadzona w podobnie ujętej przestrzeni wnętrza prezentuje pewne cechy zbieżne także w wykonaniu malarza Friedricha Lochnera na ambonie w Oleśnicy z 1605 roku.

W obramieniu zastosowano motywy podobne zarówno do epitafiów Jeremiasa Behma (+1590, Muzeum Narodowe we Wrocławiu), jak i Simona Hanniwaldta (1604, Muzeum Narodowe we Wrocławiu) – schemat konstrukcyjny, proporcje, charakterystyczne kolumny itd., Daniela Rindfleischa (1604, Muzeum Narodowe we Wrocławiu) – m.in. specyficzne listki akantu z karbowanym, trójkątnym rdzeniem, wykrojowa tablica inskrypcyjna ujęta w cekinową taśmę, motyw drobnej, diamentowej rustyki jako ornament wypełniający, jak i do ambony w Oleśnicy (1605, rzeźbiarz Gerhard Hendrik i stolarz Martin Riedl) – ornament strączkowy, medalion zwieńczenia w ornamencie zawijanym, kaboszony w gładkim, wklęsłym lustrze ramy, co domyka zaproponowany wyżej wrocławski krąg artystyczny, w którym należy poszukiwać autorów epitafium.
[Marek Pierzchała]

słowa kluczowe: alegoria  |  architektura gotycka  |  baldachim  |  głowa kobieca  |  gołąb (ptak)  |  Granisch (herb)  |  Hartlieb (herb)  |  Hartlieb, Magdalena z domu Heugel (?-1573) – pierwsza żona Niclasa Hartlieba  |  Hartlieb, Martha z domu Granisch (?-1596) – druga żona Niclasa Hartlieba  |  Hartlieb, Niclas (1526-1599)  |  herb  |  Heugel (herb)  |  inskrypcja  |  kapłan / kapłanka (ikonografia)  |  kompozycja izokefaliczna  |  kotara / zasłona  |  lwia głowa  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  motyw architektoniczny  |  Nadzieja (personifikacja)  |  Ofiarowanie Jezusa w świątyni (Narodzenie i młodość Jezusa; Nowy Testament)  |  ornament  |  ornament jubilerski  |  ornament okuciowy  |  ornament zwijany  |  św. Symeon  |  świeca  |  Święta Rodzina (Narodzenie i młodość Jezusa; Nowy Testament)  |  Wiara (personifikacja)  |  Żyd / Żydówka