Ptak BAK

Zmonumentalizowane wyobrażenie ptaka w locie. Ażurowa kompozycja wykonana z drutu (w kolorze czarnym) osadzona na prostym metalowym drążku umocowanym na czworokątnej metalowej płycie. Na płycie wygrawerowany napis: PTAK BAK 2000 A.
[Barbara Ilkosz]

Przedstawienie zwierzęcia w pozycji siedzącej. Silnie wysunięte do przodu szyja i głowa, rozbudowana tylnia część ciała, szczupłe przednie nogi. Masywna, zwarta sylwetka bez zaznaczonych szczegółów anatomicznych. Obiekt wykonany z utwardzonej tkaniny jutowej o naturalnym zabarwieniu (beż) z wyraźną fakturą i niuansami tonacji uzyskanymi dzięki użyciu różnych kawałków płótna.
[Barbara Ilkosz]

Motyw ptaka pojawił się w twórczości Magdaleny Abakanowicz już w drugiej połowie lat 50. XX wieku w ekspresyjnych szkicach ptaków, wykonanych czarnym tuszem lub czarnymi i białymi gwaszami na papierze – wnikliwym studium ruchu tych stworzeń. Ptak jest tutaj symbolem wolności, niezależności, duszy – łącznikiem pomiędzy ziemią i niebem.

Do tych szkiców nawiązują utkane z oksydowanego na czarno stalowego drutu przypominającego nić dwa metaforyczne przedstawienia ptaków w locie osadzone na metalowych prętach o żeliwnych podstawach – Ptak Ak (1999) i Ptak Bak (2000), zakupione do naszej kolekcji w 2013 roku ze środków pozyskanych z ministerialnego programu Regionalnych Kolekcji Sztuki Współczesnej. Tworzywem, które buduje ażurową, niezwykle przestrzenną, jak gdyby pajęczą materię form jest tu również powietrze. Ptaki te artystka często zestawiała na wystawach z formami z cyklu Konglomeraty.

"Czym jest zwierzę wykonane rękami człowieka? Modelem, mistyfikacją, imitacją? A może jest to zachwyt przed nieosiągalnym? A może ja nie usiłuję dosięgnąć natury i interesuje mnie tylko posłużenie się jej kształtami, aby mówić o sobie?" (Magdalena Abakanowicz, "Rozmyślania", "Konteksty. Polska sztuka ludowa" 2006, nr 3–4, s. 137). Potwierdzeniem tych słów są również inne tytuły dzieł z cyklu: Mag, Le, Na, Ab, Anow, które układają się w imię i nazwisko artystki. "Ptak jest dla mnie kształtem, z którego wybieram kilka cech" – pisała w tym samym miejscu. Tę myśl ilustrują wykonane w latach 2007–2008 z olbrzymich, zespawanych ze sobą arkuszy nierdzewnej blachy monumentalne figury bezgłowych Ptaka Dwuskrzydłowego (Two Wings Flyer) i Ptaka Wielkoskrzydłego (Big Wings Flyer), które artystka podarowała do zbiorów MNWr w 2011 roku.

Ze względu na odporność na warunki atmosferyczne materiału, z którego powstały, oraz swe rozmiary oba ptaki przeznaczone są do ekspozycji w otwartej przestrzeni. Obecnie można je zobaczyć przed wejściem do Pawilonu Czterech Kopuł. Ich kształt sugeruje, że pochodzą ze świata zwierząt, ale jednocześnie industrialny, surowy charakter tworzywa zdaje się nawiązywać do estetyki świata maszyn stworzonych ludzką ręką. Owo zawieszenie pomiędzy tak odrębnymi rzeczywistościami wzmacnia wrażenie ich materialnego zawieszenia w przestrzeni – nie wiadomo, czy uchwycone zostały w momencie szybowania, wzbijania się w powietrze czy lądowania.

Z daleka każda z balansujących na granicy abstrakcji i figuracji form wydaje się minimalistyczna i linearna w swym kształcie, przy niewielkiej zmianie perspektywy ukazują się delikatnie falujące płaszczyzny skrzydeł, sprawiające wrażenie niezwykłej lekkości, co przeczy ciężarowi tworzywa, z jakiego je wykonano, a z całkiem bliska dostrzec można misterną mozaikę z precyzyjnie wyciętych form, połączonych nieregularnym duktem spawów, które tworzą swoistą harmonię. Zwracał na to uwagę również Joseph Antenucci Becherer w eseju z katalogu wystawy "Confessions", która była prezentowana w Marlborough Gallery w Nowym Jorku w 2005 roku.

Symbolicznie zarysowane korpusy obu stworzeń (ciało Ptaka Dwuskrzydłowego zakończone jest otworem przypominającym ranę lub myśliwiec MIG) zestawione z ogromnymi połaciami skrzydeł nie pozostawiają wątpliwości, co jest głównym tematem tych prac. Podkreślają to również oryginalne tytuły nadane przez artystkę w języku angielskim – flyer można przetłumaczyć jako: lotnik, latawiec, latacz. Czy chodzi o wyobrażenie maszyny, czy przedstawiciela archetypicznej, fantastycznej fauny, ich tematem jest lot i skrzydła, pozwalające unieść się w powietrze i oderwać od ziemi (Joseph Antenucci Becherer, "Wyznania", "Konteksty. Polska sztuka ludowa" 2006, nr 3–4, s. 197).

Dzięki dotacji celowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2017 roku MNWr zakupiło między innymi pięć figur z cyklu Mutanty z płótna jutowego łączonego żywicą, osadzonego na metalowym stelażu. Dwie z nich, Seated Mutants, pochodzą z roku 1996, pozostałe trzy, Standing Mutants, z lat 1994–1995.

Choć nie mają oczu i uszu, wydaje się, że doświadczyły już niemal wszystkiego. Z jednej strony zdają się być stare jak nasza cywilizacja, z drugiej zaś – jak pisała artystka w Rozmyślaniach – "zwierzęta są tymi nienarodzonymi". Mutanty to hybrydy – zwierzęce w formie i ludzkie w swoich pozach. Po zwierzęcemu ufne, bezbronne, prawdziwe, ludzkie w swym oczekiwaniu, budzą ciepłe uczucia. Stojące przypominają tarpany, mrówkojady lub zwierzęta hodowlane. Siedzące, nieco wycofane, przywodzą na myśl psy. Ich ciała mają zgrubienia i blizny – stanowią doskonałe studium anatomii z zarysowaną linią kręgosłupa, mięśniami pulsującymi pod powierzchnią skóry, stawami gotowymi w każdej chwili do poderwania całego organizmu i konfrontacji z niebezpieczną rzeczywistością. Co ciekawe, w przeciwieństwie do ludzkich tłumów, zwierzęce stada tworzą tu pełnoplastyczne, zwrócone ku sobie figury.

Panteistyczne współistnienie zwierząt i ludzi, "tajemniczych zbiorów, będących wariantami pewnego wzoru" (M. Abakanowicz, "Komary", "Konteksty. Polska sztuka ludowa" 2006, nr 3–4, s. 79.) jako zagadka działania natury jest jednym z tematów sztuki artystki. Zwierzęta wydają się w niej ponadczasowe w swoich rytuałach, archaiczne i zarazem znajome. Związane są z naturalnym cyklem narodzin i śmierci, któremu podlegają też ludzie, rośliny i owady.
[Anna Chmielarz]

słowa kluczowe: ptak  |  rzeźba polska  |  sztuka polska  |  sztuka współczesna