Św. Łukasz i św. Ambroży

Niewielkich rozmiarów obraz wykonany techniką olejną na płótnie jest jednym z trzech zachowanych szkiców przygotowawczych do dekoracji czterech pendentywów pod tamburem kopuły wieńczącej kaplicę Elektorską. Budowla ta wzniesiona została w latach 1715-1724 przy katedrze wrocłwskiej (od pn.-wsch.), jako mauzoleum jej fundatora księcia biskupa Franciszka Ludwika von der Pfalz-Neuburg (1664-1732).

Freski eliptycznej kopuły i żagielków wykonał w 1721 roku włoski malarz Carlo Innozenzo Carlone. Twórca ten urodził się i zmarł w lombardzkiej miejscowości Scaria niedaleko Como. Jego ojciec Giovanni Batista Carlone był sztukatorem, rzeźbiarzem i budowniczym, zapewne on wybrał dla syna specjalizację malarską. Naukę rozpoczął Carlo w wieku 12 lat w Wenecji u Giulia Quaglia i kontynuował ją w Rzymie u Francesca Trevisaniego. Znany jest z rozlicznych realizacji na terenach Italii, Austrii i Niemiec, m.in. w Innsbrucku, Pasawie, Ratyzbonie, Wiedniu, Weingarten, Brühl, Linzu, Ludwigsburgu, Einsiedeln, Pradze, Brescii, Bergamo, czy Como. Ze Śląska, należącego wówczas do korony Czeskiej w ramach Rzymskiego Cesarstwa Narodu Niemieckiego, znane jest tylko to jedno, ale ważne i wybitne jego dzieło.

Fundator i twórca programu ikonograficznego – Franciszek Ludwik z rodu Wittelsbachów, syn palatyna reńskiego, jako brat cesarzowej Eleonory (żony Leopolda I Habsburga) w 1683 otrzymał biskupstwo wrocławskie. Rok później objął księstwo Nyskie i starostwo generalne Śląska, był wielkim mistrzem Zakonu Krzyżackiego, został także biskupem Wormacji, arcybiskupem Moguncji i Trewiru, a tym samym jednym z elektorów Rzeszy Niemieckiej i dodatkowo jej arcykanclerzem. Starannie przemyślana w zakresie form i kontrreformacyjnych treści kaplica Bożego Ciała przy katedrze św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu, zwana Elektorską, wyznaczona jako miejsce pochówku z credo wyznaniowym fundatora, miała wieńczyć dzieło jego życia. Wzniósł ją, według projektu cesarskiego architekta Johanna Bernharda Fischera von Erlach (1656-1723), wrocławski budowniczy Johann Blasius Peintner. Twórcą wystroju rzeźbiarskiego, w tym ołtarza z Arką Przymierza pomiędzy figurami Mojżesza i Aarona, był Ferdinand Maximilian Brokoff z Pragi. Obrazy olejne dekorujące boczne ściny namalował w 1725 roku. Flamand Johann Franz de Backer (Ostatnia Wieczerza i Ofiara Melichzedecha). Prace kamieniarskie wykonał Casper Herberger i Johann Adam Karinger, a sztukatorskie Santino Bussi. Kaplica, a w niej freski poddawane konserwacji w 1936 i 1989 roku, szczęśliwie przetrwały II wojnę światową w prawie nienaruszonym stanie.

Scena główna malowidła w kopule prezentuje Niebiańską adorację Imienia Pańskiego oraz św. Michała Archanioła strącającego do piekieł Lucyfera i upadłe anioły (na tle obłoków i złotych kasetonów), wieńczy ją w latarni hebrajskie imię Boga. W pendentywach parami przedstawieni zostali Ewangeliści z Ojcami Kościoła.

Schizzo przygotowawcze południowo-zachodniego pendentywu – podobnie jak wykonany wedle tego wzoru fresk – prezentuje: św. Ambrożego, który siedzi w szatach biskupich z piórem nad otwartą księgą oraz zwróconego w przeciwnym kierunku św. Łukasza redagującego Ewangelię, a za jego plecami widzimy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem unoszony przez anioły; jeden z nich trzyma paletę i pędzel jako, że Łukasz uważany jest za twórcę pierwszego wizerunku Madonny. Scena rozgrywa się na architektonicznym tle w otoczeniu aniołów.

Poza wrocławskim bozzettem, znamy także dwa analogiczne malarskie szkice żagielków kopuły, o prawie identycznych wymiarach, z Ewangelistą Mateuszem i św. Grzegorzem Wielkim oraz Janem Ewangelistą i św. Augustynem z Hippony. Pierwszy z nich pozyskany w 1920 przez Galerię dr. Fröhlicha w Domu Aukcyjnym Glückselig & Warndorfer w Wiedniu, po zakupie został w tym samym roku przekazany do zbiorów Kunsthistorisches Museum (Gemäldegalerie, nr inw. 6342) przez Oswalda Kutschera-Woborsky’ego, a prezentowano go w stolicy Austrii m.in. w 1937 roku na wystawie włoskiego malarstwa barokowego w Galerii św. Łukasza. Ten drugi – z prywatnej kolekcji dr. Hansa Gronau w Londynie – był wystawiany na aukcjach Christie’s w Londynie (3.12.2008 i 9.07.2010 roku). Wszystkie trzy malowane są wprawną ręką, szybko, śmiałymi pociągnięciami pędzla by rozrysować układ figur i rozłożyć barwne akcenty, co należało sharmonizować z freskiem w kopule oraz pozostałymi elementami wystroju i wyposażenia kaplicy jak przystało na komplementarne, spójne dzieło sztuki baroku (tzw. Gesamtkunstwerk). Zachowane szkice przygotowawcze (pierwotnie zapewne cztery) miały pomóc artyście i jego współpracownikom w kształtowaniu kompozycji i kolorystyki pendentywów, nie wykluczone, że widział je także Franciszek Ludwik ciekaw każdego szczegółu dotyczącego powstania pomnika jego wiary i chwały. Tego typu obrazy ważne dla organizacji warsztatu malarskiego cieszyły się w XVIII w. coraz większą popularnością także na rynku sztuki jako autonomiczne dzieła dokumentające etapy pracy malarzy, zawierajace ceniony rys spontaniczności i mistrzostwa pędzla artysty. Ich datowanie na 1720 lub, co bardziej zasadne, na początek kolejnego roku, wynika z terminu rozpoczęcia przez Carlonego prac nad freskami wiosną 1721 roku. Dokumentacja związana z powstaniem wystroju kaplicy Elektorskiej jest stosunkowo bogata, ponieważ zachował się również projekt rysunkowy dekoracji kopuły (Londyn, British Museum, nr inwentarzowy 1926,0713.12). Wykonany ołówkiem i lawowany dla uzyskania efektu trójwymiarowości, był ważnym ogniwem procesu kształtowania koncepcji. Przedłożony został zapewne do akceptacji fundatorowi, który wcześniej określił wymagania w zakresie tematyki i służył wypracowaniu ostatecznej wersji projektowej, przygotowanej najprawdopodobniej w postaci barwnego obrazu olejnego – wzoru malowideł kopuły zatwierdzonego przez zleceniodawcę. Wiemy, że o to prestiżowe zlecenie biskupie starali się także Pompeo Ferrari – w zakresie architektury (zachwał się rysunek) i Martino Altomonte – w odniesieniu do dekoracji freskowej (bozzetto jego autorstwa; MNWr nr inw. VIII-2640), ale nie weszli w skład ostatecznie wybranych twórców.
[Beata Lejman]

słowa kluczowe: barok  |  Kaplica Elektorska (katedra we Wrocławiu)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo śląskie  |  malarstwo włoskie  |  obraz  |  putto  |  św. Ambroży (ca 339-397)  |  św. Łukasz Ewangelista