Tablica Prawa i Łaski w epitafium Johanna Hessa

Wraz z obrazem zachowała się środkowa część smukłego, architektonicznego obrania z bocznymi płycinami bez kapiteli i szerokimi fryzami mieszczącymi inskrypcje.
Bogaty kompozycyjnie i treściowo obraz to tzw. Tablica Prawa i Łaski, ilustrująca tezę, że zbawienie jest wyłącznym darem łaski Boga i efektem przyjęcia jej z wiarą przez człowieka. Nie zależy ono od uczynków – człowiek sam nie może się nimi zbawić. Luter powoływał się tu na autorytet Pisma Świętego (św. Paweł), a także na stanowiska Atanazego, Ambrożego i Augustyna. "Usprawiedliwienie nie jest zapłatą" (Atanazy), nie wiąże się z przestrzeganiem czy nieprzestrzeganiem Mojżeszowych przykazań (Rz 7,4). Nauka Starego Testamentu, oparta na prawie Mojżeszowym, wiodła ku perspektywie osądzenia i potępienia, ale straciła aktualność wobec dobrej nowiny, jaką przyniosły Ewangelie (drzewo wiary suche po stronie Prawa – żywe po stronie Łaski). Syn Boży przyjął ciało jako człowiek, umarł na krzyżu stając się ofiarą jak baranek, a następnie zmartwychwstał, pokonując w ten sposób władzę grzechu, śmierci i piekła nad grzesznikami. Umęczony, lecz zwycięski Chrystus jest źródłem łaski i zbawienia, jedynym pośrednikiem wobec Boga dla wszystkich, którzy zwrócą się ku niemu, wierząc, że mają w tej łasce swój udział. Wiara w niego wiedzie ku zmartwychwstaniu i zbawieniu.

W trosce o czytelność najważniejsze sceny rozmieszczono w płytkim planie tuż nad klęczącą rodziną, a pomiędzy tymi strefami ulokowano cytaty z Pisma Świętego – argumenty i dowody prezentowanej tezy. Wybrano je z listów św. Pawła i z dwóch Ewangelii – św. Jana i św. Mateusza. Kompozycję dzieli pośrodku symboliczne drzewo – martwe z lewej, a żywe z prawej strony. Pod nim z lewej stoi otoczony prorokami Mojżesz trzymając tablice przykazań, a diabeł i śmierć spychają grzesznika w płomienie piekła (1Kor 15,56). Zamykający czasy Prawa, a rozpoczynający czasy Łaski św. Jan Chrzciciel (Mt 11,13) został umieszczony już po prawej stronie drzewa. Nagiego wiernego prowadzi do ukrzyżowanego Chrystusa (J 1,29), który zmartwychwstał i triumfuje depcząc diabła/grzech i śmierć (1Kor 15,55, 15,57). Powyżej, w scenerii pejzażowej i w mniejszej skali, umieszczono motywy poboczne. Z lewej Grzech pierworodny i Chrystus jako sędzia zasiadający w chwale (Rz 4,15), a więc przyczyna i skutek upadku człowieka. Po prawej Wywyższenie węża miedzianego i Zwiastowanie pasterzom przykłady przyjęcia dobrej nowiny i dowody zbawczej mocy wiary (Rz 1,17, 3,28), a ponadto jeszcze Wcielenie i Wniebowstąpienie Chrystusa spinające klamrą dzieje zbawienia.

Kompozycję o tak radykalnej treści, prezentowanej symultanicznie w kilku kluczowych scenach jako historię grzechu i odkupienia, przygotował w 1529 roku Lucas Cranach starszy w ścisłej współpracy z Lutrem, który wskazał do niej stosowne biblijne cytaty. Miała ona potem liczne wersje i odmiany. Wersja zwana północną – drzeworyt Erharda Altdorfera (ok. 1485-1561) – trafiła w 1533 na stronę tytułową Pisma Świętego w języku dolnoniemieckim. Dla tablicy z epitafium Hessa wzór stanowiła tzw. wersja gotajska, podpowiadana m.in. drzeworytem Lucasa Cranacha młodszego używanym od roku 1541 jako bordiura stron tytułowych wittenberskich wydań Biblii luterańskiej. Sceny niepowiązane ze sobą w drzeworycie z frontispisu Biblii we wrocławskim malowidle tworzą kompozycję spójną. Choć to nie narracja, ale argumentacja decyduje o odczytaniu treści, udało się uniknąć wrażenia sztuczności i rebusowej układanki motywów. Niemal identyczny układ jak w epitafium Hessa mają kompozycje unikatowych iluminacji Cranacha młodszego (1543-1544) w drugim tomie wittenberskich Biblii Lutra, drukowanych na pergaminie dla trzech synów księcia anhalckiego Ernesta – Jana, Jerzego i Joachima (Berlin, Staatsbibliothek; oraz Jena, Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek). Ze względu na ich ekskluzywność trudno domyślać się ich powiązań z wrocławskim epitafium.

Wykład prawd wiary zawarty w obrazie dopełnia umieszczona na dolnej tablicy inskrypcyjnej epitafium elegia żałobna autorstwa zaprzyjaźnionego z Hessem Filipa Melanchtona, bliskiego współpracownika Lutra. Grecki tekst opiewa Hessa jako rozumnego i niezłomnego nauczyciela Ewangelii. Choć greka (jeden z trzech języków Pisma Świętego) była zrozumiała tylko dla erudytów, samą swą obecnością na epitafium podbudowywała teologiczny i humanistyczny prestiż zmarłego i podnosiła epitafijny obraz do rangi konfesyjnego testamentu pozostawionego gminie przez jej pierwszego pastora.

W kościele św. Marii Magdaleny epitafium zawisło naprzeciw ambony i jako pierwsze przełamywało schemat tematów scen religijnych ograniczonych do Ukrzyżowania lub Zmartwychwstania.

Głęboki, niepozbawiony walorów atmosferycznych pejzaż w kształcie nadanym przez malarza pozwala na naturalną wędrówkę oka, przynosząc wciąż nowe wrażenia. Nie ma efektu schematycznego piętrzenia planów. Choć dwa pierwsze z nich to właściwie układy izokefaliczne, realność przestrzeni i umieszczonych w niej postaci pozostają nienaruszone. Obraz sytuuje się jako ważny składnik w głównej grupy wrocławskich malowideł epitafijnych z lat 1535-1555 z tablicami epitafiów Jenckwitza (+1537), Hertwiga (+1541), Auctusa (+1543), Mehla (+1545) i Uthmanna (+1547).
[Marek Pierzchała]

osoba przedstawiona: Aurifaber, Sara z domu Hess (1527-1572) – 1544 żona Johanna Aurifabera Büttner, Martha z domu Hess (1534-1608) – 1552 żona Andreasa Büttnera Hess, Hedwig z domu Wahl (?-1543) – druga żona Johanna Hessa Hess, Johann (1491-1547) – reformator protestancki, teolog Hess, Johann młodszy (1529-1594) – doktor prawa, syndyk wrocławski Hess, Paul (1536-1603) – nadworny medyk książąt oleśnickich Hessa, Anna z domu Jopner (?-1531) – żona Johanna Hessa Nunhart, Magdalena z domu Hess (?-1560) – 1555 żona Hansa Nunharta Staphylus, Anna z domu Hess (1528- ?) – 1549 żona Friedricha Staphylus

słowa kluczowe: Adam (Biblia)  |  Agnus Dei / Baranek Boży, z krzyżem lub sztandarem (Symbole Chrystusa – zwierzęta; Inne symbole Chrystusa)  |  alegoria  |  Aurifaber (herb)  |  Chrystus Ukrzyżowany  |  Chrystus Zmartwychwstały  |  chrzest  |  diabeł / szatan  |  drzewo  |  epitafium  |  Ewa (Biblia)  |  Hess (herb)  |  Hess – rodzina  |  Jezus Chrystus  |  Jopner (herb)  |  kompozycja symultaniczna  |  kościół św. Marii Magdaleny (Wrocław) (dawna lokalizacja)  |  Kuszenie i grzech pierworodny (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  malarstwo śląskie  |  Maria / Najświętsza Maria Panna  |  Mojżesz (Biblia)  |  pejzaż górski  |  piekło  |  podróż  |  portret zbiorowy  |  protestantyzm  |  szkielet / kościotrup  |  śmierć  |  św. Jan Chrzciciel  |  Tablica Prawa i Łaski  |  tematyka biblijna  |  Ukrzyżowanie Chrystusa, śmierć na krzyżu (Pasja Chrystusa; Nowy Testament)  |  Wahl (herb)  |  Wąż miedziany (część 2; Księga Liczb; Księgi Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz; Stary Testament; Biblia)  |  Wcielenie (Symbole i prefiguracje Chrystusa; Jezus Chrystus)  |  Wniebowstąpienie (Chrystus i apostołowie na Górze Oliwnej; Sceny od Zmartwychwstania do Zesłania Ducha Św.; Nowy Testament)  |  Zmartwychwstanie (Sceny od Zmartwychwstania do Zesłania Ducha Św.; Nowy Testament)  |  Zwiastowanie (Sceny z życia Marii i św. Jana Chrzciciela; Nowy Testament)  |  Zwiastowanie pasterzom (Sceny z narodzenia Chrystusa; Narodzenie i młodość Jezusa; Nowy Testament)