Wąż miedziany w epitafium Niclasa Uthmana

Z epitafium zachował do dziś zarówno obraz, jak i zasadnicza część obramienia – architektoniczna rama o smukłych proporcjach z pilastrami bez kapiteli po bokach oraz z cokołem i belkowaniem mieszczącymi we fryzach inskrypcje.

W malowidle Izraelici – uciekinierzy z Egiptu umierają atakowani przez jadowite węże. Zesłał je Jahwe, karząc swój lud za bluźnierstwa. Dzięki wstawiennictwu Mojżesza (z laską, po lewej stronie obrazu) Bóg nakazał sporządzić miedzianego węża i zawiesić go na palu. Spojrzenie na owego węża ratowało ukąszonych przed śmiercią (grupy postaci w głębi) – Lb 21, 6-9. Temat Wywyższenia Węża Miedzianego traktowano jako prefigurę Ukrzyżowania i także tu połączony został na fryzie belkowania z cytatem z J 3, 14-15: A jak Mojżesz wywyższył węża na pustyni, tak potrzeba, by wywyższono Syna Człowieczego, aby każdy, kto w Niego wierzy, miał życie wieczne (Steinborn 1967 – tu też uwagi o komentarzu Lutra do tej sceny, w którym spojrzenie na Węża oznaczało samą wiarę).

Obraz powstał na wiele lat przed śmiercią Niclasa – po śmierci w roku 1547 jego pierwszej żony, Anny Rybisch (szerzej na ten temat zob. Pierzchała 1997). Dwie najstarsze córki: Barbara i Maria, zamężne odpowiednio 1563 i 1565, zostały przedstawione na obrazie jako panny, a właściwie dziewczynki. Postacie drugiej żony Anny Kromayer wraz z jej herbem oraz dwojga dzieci z tego związku zostały domalowane przez mniej wprawnego artystę po śmierci Anny, już bez zastosowania perspektywy hierarchicznej. Złocista, wyszywana perłami toczenica na głowie Christine weszła w modę dopiero w latach sześćdziesiątych, więc nie noszą jej córki z pierwszego małżeństwa. Zapewne też wówczas, po 1564 roku, postarzono samego Niclasa Uthmanna, nanosząc pobieżnie biel siwizny na jego włosy i zarost. Jednorodna kaligrafia tablicy inskrypcyjnej epitafium wskazuje, że została ona wymieniona po jego śmierci w roku 1581.

Wczesne datowanie obrazu już na koniec lat 40. XVI wieku (dawniej około 1565) znajduje potwierdzenie w stylistyce samego malarstwa, a dotyczy to zwłaszcza pejzażu. Budująca sugestywnie głębię perspektywiczną sceneria drugiego planu wyznaczona szeregami namiotów, którym odpowiada rytm łańcuchów górskich na horyzoncie, konstruowana jest podobnie jak krajobraz w epitafium Tilmanna Hertwiga z 1542 roku, wachlarzowaty w układzie, bliski "perspektywicznemu pejzażowi" z warsztatowych podpowiedzi Hieronymusa Rodlera (Perspectiva. Eyn schön nützlich Buchlin und Onderweisung der Kunszt des Messens [...], Simmern 1531, wydanie augsbursko-frankfurckie 1546), z wysokimi drzewami na pierwszym planie, które wytyczają oś perspektywy, a jednocześnie zacierają wrażenie zbyt wysokiego, "kosmicznego" punktu obserwacji. Obecność "Cranachowskich", czy szerzej południowo-niemieckich, wzorców pejzażu w epitafium Uthmanna łączy się z mniej wyraziście wprowadzanym repertuarem swobodnie wykorzystywanych prototypów ze sztuki włoskiej – zjawiskiem dość wyraźnie uchwytnym w połowie XVI w. Postacie dwóch leżących mężczyzn na pierwszym planie powtórzono za ryciną nieznanego autorstwa według obrazu Rafaela Śmierć Ananiasza (Schade 1967; Steinborn, Oszczanowski 2003).

Szczegółowe wprawdzie, ale istotne analogie łączą Wywyższenie Węża Miedzianego z Tablicą Prawa i Łaski w epitafium Johanna Hessa (+1547) – sposób, w jaki wykreślone zostały ujęte w profilu oczy, pozwala przypuszczać, że obrazy te mogą być dziełem tej samej pracowni.

Studium portretowym głowy Niclasa Uthmanna, z nieprzypruszonymi siwizną włosami, jest rysunek kredką w albumie z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (Gromadzki 1998; Moda na Cranacha 2017).
[Marek Pierzchała]

osoba przedstawiona: Böck von Greissau, Anna z domu Uthmann von Schmolz (?-1598) Eben und Brunnen Maria von z domu Uthmann von Schmolz (1541-1573) – 1565 żona Georga von Eben und Brunnen Emerich, Christine z domu Uthmann von Schmolz (1559-1623) – 1590 żona Matthesa Emericha Jessinsky von Gross Jessen, Barbara z domu Uthmann von Schmolz (1540-1612) – 1563 żona Lorentza Jessinsky’ego Uthmann von Schmolz, Anna z domu Kromayer (? -1564) – 1550 żona Niclasa V Uthmanna von Schmolz Uthmann von Schmolz, Anna z domu Rybisch (?-1547) – pierwsza żona Niclasa V Uthmanna von Schmolz Uthmann von Schmolz, Daniel (1544-1589) Uthmann von Schmolz, Niclas V (1507-1581) – patrycjusz wrocławski Uthmann von Schmolz, Niclas VI (+1585)

słowa kluczowe: herb  |  kościół św. Elżbiety (Wrocław) (dawna lokalizacja)  |  Kromayer (herb)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  malarstwo śląskie  |  Mojżesz (Biblia)  |  namiot  |  pejzaż / krajobraz  |  pejzaż górski  |  portret  |  portret zbiorowy  |  Rybisch (herb)  |  Stary Testament (Biblia)  |  tematyka biblijna  |  Uthmann von Schmolz (herb)  |  Uthmann von Schmolz – rodzina  |  wąż miedziany (Biblia)  |  Wąż miedziany (część 2; Księga Liczb; Księgi Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz; Stary Testament; Biblia)  |  Żyd / Żydówka