Ćmielów (wytwórnia porcelany; 1804-)

Ze względu na skromnie zachowane archiwalia początki istnienia ćmielowskiej fabryki ciągle jeszcze w niepełny sposób są ustalone. Organizację wytwórni tradycyjnie przypisywano niejakiemu Wojtosowi (Wojtasowi), który już w 1790 roku miał w Ćmielowie wytwarzać fajans. Jednakże Wojtos okazał się postacią nawet bardziej legendarną niż hipotetyczną, aczkolwiek w dokumentach takie nazwisko bywało notowane. W rzeczywistości inicjatorem i założycielem manufaktury był właściciel ćmielowskiego klucza hrabia Jacek Małachowski. Według najnowszej literatury produkcję fajansowych naczyń rozpoczęto dopiero w 1809 roku. Pierwszym dyrektorem był Adolf Fryderyk Vatke (Vathke), Niemiec, z którym w 1808 roku Małachowski podpisał kontrakt na prowadzenie fabryki. Wytwórnia szybko zapewne osiągnęła odpowiednio wysoki poziom, bowiem już w 1811 roku hrabia wysyłał prezentowe serwisy urzędnikom państwowym, a w 1821 roku nagrodzono ją na wystawie w Warszawie.

Sukcesy były zapewne efektem dobrego zarządu, który Vatke sprawował do 1837 roku. Wyroby porównywano do importów angielskich; miały wielu odbiorców, a fabryka była w dobrej kondycji mimo kolejnych zmian właścicieli. Nowym dyrektorem został Franciszek Weiss, doświadczony malarz szkła pochodzący z Czech. W Ćmielowie miał uruchomić produkcję porcelany. Po śmierci Franciszka Weissa funkcję przejął jego brat Gabriel, który z wielkim powodzeniem kierował wytwórnią do 1863 rok, czyniąc z niej spore, wielodziałowe przedsiębiorstwo. Ówczesny właściciel ćmielowskich dóbr książę Aleksander Drucki-Lubecki już w latach 50. wydzierżawił fabrykę, a w 1873 roku odsprzedał ją jednemu z współdzierżawców – Kazimierzowi Cybulskiemu. Cybulski od 10 lat sprzedawał ćmielowskie wyroby we własnym sklepie w Warszawie, bodaj największym z ceramiką w stolicy. Przy kantorze działała znakomita malarnia, w której na indywidualne zlecenie zdobiono także i wyroby ze szkła. Pomimo wielkich zniszczeń spowodowanych pożarem w 1868 roku zakład działał doskonale, przynosząc dochody właścicielowi, który z początkiem lat 80. wycofał fajans z produkcji. Podstawową masą stała się porcelana; w mniejszych ilościach wytwarzano naczynia kamionkowe, a na przełomie lat 70. i 80. również majolikę. Ćmielowska wytwórnia działa do dzisiaj, od 2013 roku po połączeniu z zakładem w Chodzieży jako Polskie Fabryki Porcelany S.A. Czasy, gdy rozpoczynała działalność ćmielowska wytwórnia, to w Europie lata największej popularności fajansu angielskiego. Ćmielowska masa fajansowa od początku była z gatunku creamware, zwanego w Polsce "sztajngutem", a dziś najczęściej fajansem delikatnym. W pierwszym okresie, kiedy dyrektorem był Vatke, naczynia dekoracyjne, przeważające w ofercie, oraz serwisowe wzorowano na ciągle modnych Wedgwoodowskich. Kremowobiałe przedmioty o prostych, kubicznych kształtach, zdobiono jedynie reliefem. Tematem figuralnych nakładek były najczęściej postacie i epizody mitologiczne; klasycystyczny ornament oplatał krawędzie, a z jego pojedynczych motywów chętnie formowano uchwyty. Pośród zachowanych obiektów dekoracyjnych najliczniejszą grupę stanowią rozmaite puszki i cache-pots, wazony są w mniejszości. Asortyment naczyń stołowych był bardziej zróżnicowany: serwisy obiadowe, śniadaniowe i do herbaty produkowano w kilku fasonach. W zachowanym cenniku z 1827 roku wymienione są także obiekty służące do higieny (na przykład kieliszki do płukania oczu, spluwaczki), przyborniki na sprzęt do pisania (ekrytuary), naczynia apteczne. Form sprawdzonych w pierwszym okresie nie zmieniano już w latach następnych, gdy wytwórnią kierowali Weissowie. Zmieniła się natomiast dekoracja. Klasycyzm w latach 40. XIX wieku był nurtem przebrzmiałym. Poszukiwano wzorów odnoszących się do innych epok, popularnością cieszyło się lekkie rokoko. Podstawowym sposobem zdobienia stał się nadruk ceramiczny, który w Ćmielowie mógł pojawić się jeszcze za dyrektury Vatkego pod koniec lat 30. Wzorem wyrobów angielskich przyjęto zasadę dwubarwnej kompozycji: motyw podstawowy (w lustrze, na brzuścu) w jednym kolorze, obramienie w innej barwie. Sceny były zwykle czarne, a ornamentalne bordiury błękitne, zielone, brązowomanganowe. Pośród owych centralnych przed stawień przeważały sceny rodzajowe, niekiedy humorystyczne, oraz pejzaże z oszczędnym sztafażem. Sporą grupę stanowiły naczynia pokryte jednobarwnym wzorem "tapetowym" utworzonym ze splecionych małych kwiatów, listków i pędów, na które popyt nie zmalał do końca produkcji fajansu w ćmielowskiej fabryce. Korzystano z płyt miedziorytniczych i litograficznych importowanych z Anglii i Francji. Motywy rodzime, głównie widoki architektoniczne, na ćmielowskich naczyniach pojawiły się już w czasie zarządu Weissów, być może pod koniec lat 50. Źródłem większości z nich były akwaforty Jana Freya według rysunków Zygmunta Fogla, wydanych w Warszawie w 1806 roku w albumie pod tytułem Zbiór widoków sławniejszych pamiątek narodowych. Korzystano również ze sztychowanych wersji widoków malowanych przez Jana Nepomucena Głowackiego. Tematyka patriotyczna nasiliła się, gdy właścicielem Ćmielowa został Cybulski, były to wszak czasy po upadku powstania styczniowego, czasy powszechnych odniesień do zagadnień narodowych. Wówczas wykonano serie z nadrukowymi widokami Krakowa i okolic według rysunków Głowackiego, a rodzajowy wzór Wesele krakowskie Adolfa Friedricha Dietricha z 1848 roku zyskał nowe znaczenie. W początkowych latach wyrobu masy porcelanowej (od 1838) kształty wykonanych z niej naczyń powtarzały formy przedmiotów fajansowych. Wykorzystywano również niektóre wzory zdobień. Jednakże już w latach 60. stylistyka obu linii produkcyjnych zaczynała coraz bardziej się różnicować. Fajans na ogół zdobiono metodami mechanicznymi (na druk), porcelanę zaś malowano i złocono.
[Jolanta Sozańska]