Epitafium Antona Schatztaga

Wielokondygnacyjne epitafium z dwoma obrazami, dziesięcioma pierwotnie rzeźbami figuralnymi, parą snycerskich herbów i z bardzo bogatą, manierystyczno-wczesnobarokową ornamentyką chrząstkowo-małżowinową, wzbogaconą o ciężkie girlandy owoców, chusty, szyszki, strączki i gałązki z sęczkami. Walory snycerki dominują nad słabszymi artystyczne malowidłami. W ekspozycji muzealnej znajdują się obecnie jedynie figury Mojżesza i św. Jana Chrzciciela. Prowadzone są prace konserwatorskie przy kolejnych elementach epitafium.

Główną tablicę z Ofiarowaniem w Świątyni flankują na tle uszaków figury Mojżesza (na tablicach hebrajski tekst dwóch pierwszych przykazań) i św. Jana Chrzciciela (z księgą i barankiem). Niżej, po bokach predelli dwa przyklękające aniołki dźwigają kolumny głównej strefy oplecione winoroślą, a u dołu, wśród ornamentów kartusza tablicy inskrypcyjnej, wychylają się główki dwóch kolejnych aniołków. Główka anielska została też umieszczona w kluczu przerwanego belkowania ponad obrazem. Wyższą kondygnację tworzy pionowa tablica inskrypcyjna wprowadzająca w program treści przedstawień. Rzeźby w tej strefie to alegorie trzech cnót boskich – po bokach, na skośnych odcinkach belkowania zasiadają Wiara i Nadzieja (dziś bez atrybutów), a przed tablicą górowała nad nimi Miłość / Caritas z parą dzieci (figura zaginiona). W zwieńczeniu z parą herbów małżeństwa (Schatztag i Schubart) były jeszcze trzy rzeźby – dwa siedzące aniołki (zaginione) i nad całością triumfujący, zmartwychwstały Chrystus. Program rzeźbiarski obramienia wskazuje, że Mojżesz i św. Jan Chrzciniel (Stary i Nowy Testament) oraz cnoty prowadzą ku zmartwychwstałemu Chrystusowi – gwarantowi zmartwychwstania i zbawienia wiernych.

W scenie Ofiarowania na głównej tablicy obrazowej, w sklepionym wnętrzu drugiej świątyni jerozolimskiej (Heroda), "prezbiterium" – miejsce Święte Świętych przesłania wzorzysta zasłona. Z lewej pod baldachimem stoją dwaj młodzieńcy z płonącymi świecami i kapłan (prorok Symeon?) trzymający Dzieciątko. Obok widać Marię i Józefa, którzy przyszli złożyć ofiarę oczyszczenia i poświęcić swego pierworodnego Bogu. Przed Dzieciątkiem klęka prorokini Hanna. Symeon i Hanna byli tymi, którzy poznali w małym Jezusie przyszłego Masjasza (Łk 2, 22-38). Wśród obecnych są prawowierni Żydzi studiujący Pismo i okrywający głowy, ale też pięciu mężczyzn bez tego znaku rozpoznawczego. Dwaj badacze słowa Bożego po prawej zapewne znaleźli już drogę zbawienia i przyjmują Dobrą Nowinę za Symeonem i Hanną, trzej kolejni (obok siebie, w ławce powyżej) wskazują ku nim i – być może – są to kryptowizerunki trzech wcześniej zmarłych mężów Elisabeth Schubert. Czwartego męża Antona Schatztaga mógłby wówczas wyobrażać mężczyzna wchodzący właśnie do wnętrza i zdejmujący kapelusz.

Na tablicy predelli ukazani zostali klęczący w pustym, tunelowym wnętrzu kościoła Anton Schatztag (1569-1625), (w 1618 donator biblioteki św. Marii Magdaleny) oraz jego poślubiona w 1593 żona Elisabeth Schubert vel Schubart (około 1545 – po 1625?), córka wrocławskiego karczmarza Laurentiusa (1494-1573). Strój niemłodej już Elisabeth odpowiada minionym konwencjom mody z końca XVI w. Poprzednimi mężami Elisabeth byli również szynkarze wrocławscy: od 1563 Thomas Thile, od 1578 Martin Dehnhardt, a od 1590 Jakob Schwenkhardt. Analogię stanowi epitafium Doroty Hermann +1612 (Muzeum Narodowe we Wrocławiu), prezentujące obok kobiety wizerunki dwóch kolejnych małżonków.

Interpretacja sugerująca wotywny sens sceny (prośba o potomstwo, bezdzietność pojęta jako ofiarowanie pierworodnego Bogu – Steinborn 1967) nie wydaje się uzasadniona, choćby w kontekście wieku wdowy – około 75 lat. Kluczowy jest, jak w wielu innych epitafiach, akcent na przyjęcie wiary w Jezusa jako zbawiciela, a więc poznanie Go, które sprawia, że śmierć oznacza przejście do nowego życia.

Rysy postaci na obrazach są grube, nabrzmiałe, oczy nieproporcjonalnie duże, modelunek oszczędny, światła nakładane impastami jaskrawych tonów niemal bez rozbieleń i bez mieniących się barw. W mrocznej przestrzeni kolory szarzeją, ale brak tu efektów nokturnu. Na skraju pierwszego planu figury odwrócone są tyłem, ale bez efektownego, manierystycznego kadrowania do półpostaci. Charakterystyczne jest gładkie opięcie draperii na szeroko, po rzeźbiarsku formowanych, zwartych bryłach postaci, co spotykamy i w innych wrocławskich obrazach także w latach 20. XVII wieku (np. epitafium Christopha Gelhorna +1624, Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu).

Schellenberg (1938) przyjmuje datowanie epitafium 1625 – zgodne z datą śmierci Antona, jeszcze później – około 1630 – datują Burgemeister i Grundmann (1933) oraz Müller (1935). Steinborn (1967) rozdziela czas powstania elementów epitafium. Uznaje obrazy za znacznie wcześniejsze – około 1595 – a obramienie, ze względu na ornament chrząstkowo-małżowinowy, który w tak dojrzałej redakcji mógł wystąpić jej zdaniem najwcześniej około 1620, za powstałe około 1620, ale przed 1625, zwraca bowiem uwagę na brak w napisach informacji o dacie śmierci Antona Schatztaga. Herb rodowy żony w zwieńczeniu został w jakimś momencie tylko przypadkowo zamieniony na miejsca z herbem męża. Zapewne epitafium było fundacją obojga małżonków, zrealizowane za ich życia, a później nikt nie zadbał już o dopisanie w inskrypcjach dat śmierci.

Bimler (1938) obramienie przypisuje Johannowi Rischowi, rzeźbiarzowi czynnemu w Legnicy około 1610. Nowak (1994) dostrzega wspólnotę z kręgiem pochodzącego z Łużyc rzeźbiarza Paula Meynera, notowanego w 1. dekadzie XVII wieku (ołtarz w Gryfowie Śląskim) i czynnego jeszcze w 2. dekadzie XVII wieku, oraz współpracującego z nim Christopha Kowera. Motywy ornamentalne są charakterystyczne dla 2. dziesięciolecia XVII wieku, przy wyraźnej dominacji form nabrzmiałych i nieśmiałym pojawianiu się negatywowego motywu wydrążenia – małżowiny, która decyduje o ornamentyce już w tablicy Ebena (ok. 1620) i w epitafium Gomolckego (po 1620). Zbieżności, także w sposobie kształtowania figur, łączą rzeźby obramienia zarówno z epitafium Gomolckego (+1620), jak i zwłaszcza z epitafium Daniela Anfanga młodszego (+1612). Jako szerszy kontekst artystyczny wskazać należy głównie grupę wrocławskich kamiennych epitafiów z kościoła św. Marii Magdaleny, najpierw Hansa Richtera (+1605), później Franza Vierlinga (+1611), wspomnianego Daniela Anfanga młodszego (+1612), Georga Rindfleischa (+1613), Friedricha Seyllera (+1616) oraz Rosiny Hund (+1620), a na zewnątrz kościoła niewielkie, lecz piękne epitafia na ścianie zakrystii – Magdaleny Koye (+1616) oraz Cathariny Büttner (+1618). Szczególnie znamienne wydaje się porównanie wykrojowego pola dla obrazu w epitafium Rindfleischa z wymyślnym kształtem nadanym głównemu obrazowi i górnej tablicy inskrypcyjnej w dziele omawianym. Przyjąć można, że właśnie owo smukłe, nowatorskie wówczas i bogate epitafium Rindfleischa mogło stanowić punkt odniesienia dla fundatorów. Winna latorośl oplatająca kolumny to motyw m.in. z dwóch tym razem drewnianych epitafiów magdaleńskich z 1614 roku: Sebastiana Krebitza i Hansa Bernsteina. Chronologia magdaleńskich pomników i wiek Schatztaga na portrecie dopuszczają możliwość datowania na czas 1612-1620. Zarówno ornamentyka jak kształtowanie figur obramienia wydają się wiązać snycerkę z formułami plastycznymi wrocławskiego warsztatu Gerharda Hendrika (+1615) lub jego następcy.
[Marek Pierzchała]

osoba przedstawiona: Schatztag, Anton (1569-1625) – mieszczanin wrocławski Schatztag, Elisabeth z domu Schubert (ok. 1545 – po 1625) – żona 1563 Thomasa Thile, 1578 Martina Dehnhardta, 1590 Jakoba Schwenkhardta, 1593 Antona Schatztaga

słowa kluczowe: alegoria  |  anioł  |  girlanda / feston (motyw dekoracyjny)  |  herb  |  Jezus Chrystus  |  kotara / zasłona  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  Maria / Najświętsza Maria Panna  |  motyw architektoniczny  |  Ofiarowanie Jezusa w świątyni (Narodzenie i młodość Jezusa; Nowy Testament)  |  ornament  |  ornament chrząstkowy  |  prorokini Anna (Biblia)  |  Schatztag (herb)  |  Schubert / Schubart (herb)  |  św. Józef  |  św. Symeon  |  świątynia  |  winorośl (roślina)  |  Żyd / Żydówka