Bóg z rajem Adama i Ewy w epitafium Nicolausa Jenckwitz-Posadowskiego

Zachowana część obramienia monumentalnego epitafium to smukła architektoniczna rama z pilastrami i belkowaniem o szerokim fryzie. Płyciny pilastrów zdobi floralny ornament w układzie kandelabrowym. Inskrypcja fryzu określa zmarłego oraz komentuje program malowidła. Po bokach, nad pilastrami dwa malowane herby odnoszą się do zmarłego i wdowy po nim.

Obraz ukazujący w przestworzach Stwórcę Świata ze sferą mieszczącą raj Adama i Ewy, nawiązując do kosmicznej "skali" tematu (zaznaczono po przeciwnych stronach dzień ze słońcem i noc z księżycem i gwiazdami) sięga po kompozycyjny wzór drzeworytu Cranacha z frontispisu Biblii w tłumaczeniu Marcina Lutra, wydawanej tak w wittenberskiej oficynie Hansa Luffta od roku 1534. Drzeworyt nie został powtórzony wiernie ani w unoszącej się w przestworzach postaci Boga Ojca w złocistozielonej sukni i rozwianej bladoczerwonej kapie, ani w wyobrażeniu otoczonej lasem górskiej polany widocznej wewnątrz rajskiej sfery. Skala malowidła pozwoliła symultanicznie umieścić w tej scenerii sześć wydarzeń z historii pierwszych rodziców – od ich stworzenia do wygnania z raju. Dodano do nich drobne przedstawienia zwierząt, w tym symbolicznie znaczące jelenie u wodopoju pijące wodę życia – Słowo Pańskie.

Ukazana poniżej w pejzażu pól i pagórków rodzina Nicolausa Jenckwitza wyłamuje się z wrocławskiej konwencji redagowania tego motywu. Ojciec rodziny, pełniący kilkakrotnie funkcję starosty wrocławskiego, klęczy po lewej samotnie, naprzeciw trzech żon i wszystkich dzieci każdej z nich, co podkreśla jego wyjątkową pozycję (podobnie w obrazach epitafiów Niclasa Uthmanna +1547 i Johanna Hessa +1547, MNWr).

Sięgnięcie przez fundatora epitafium po najbardziej efektowny drzeworyt Biblii w przekładzie Lutra, to wyrazista deklaracja wyznaniowa. Obraz jest właściwie cytatem: Wierzę w Boga Ojca, stworzyciela nieba i ziemi…, a więc unaocznia pierwsze słowa Credo, stając się jego pars pro toto. Ponad obrazem, w inskrypcji na belkowaniu umieszczono tekst deklarujący wiarę w zmartwychwstanie – odpowiednik końcowej formuły Credo: oczekuję wskrzeszenia umarłych i życia wiecznego w przyszłym świecie – oparty na indywidualnej egzegezie jednej z rajskich scen – stworzenie z prochu pierwszych ludzi, to zapowiedź ponownego powołania do życia tych, których ciała w proch się obróciły. Spektakularna obrazowość epitafium Jenckwitza zrywa z ostrożnym przywoływanie w epitafiach protestantów jedynie Ukrzyżowania i Zmartwychwstania. We Wrocławiu było ono dziełem przełomowym, stając się inspiracją dla ikonograficznego bogactwa późniejszych fundacji.

Senny rajski krajobraz dowodzi zainteresowania artysty nie tylko wyobrażaniem dzikich skalnych urwisk, ale i miękkim światłem rozpraszanym przez chmury i oświetlającym rzekę w dolinie. Ta wizja, oglądana jakby w wypukłym zwierciadle, mocno kontrastuje z narzucającą się konkretnością i ogromem Stwórcy, stając się zaledwie jego atrybutem – wyrafinowanym artystycznie, lecz subtelnym. Obraz to pierwsze dzieło w głównej grupie wrocławskich malowideł epitafijnych z lat ok. 1537-1557, w której południowoniemiecka rzeczowość obrazowania zgodnie łączy się z oddziaływaniem malarstwa południowych Niderlandów (epitafia Tilmanna Hertwiga, 1542, Matthiasa Auctusa +1543, Balthasara Mehla +1545, Niclasa Uthmanna, 1547 i 1565, Johanna Hessa +1547, a później także Niclasa Burghausa +1552, Petera Nunharta około 1555 oraz artystycznie słabsze Bartholomaeusa Kretschmera +1558).

Liczne "znaki" bliższego zapoznawania się z dziełem malarza, pozostawiane przez wieki w jego dolnej części przez wandali, są świadectwami wrażenia, jakie malowidło robiło nieustająco na bardzo różnych widzach.
[Marek Pierzchała]

osoba przedstawiona: Haunold, Magdalena z domu Jenckwitz-Posadowski (ok. 1536-1607) – 1554 żona Hieronymusa Haunolda Jenckwitz-Posadowski, Andreas (+1556) Jenckwitz-Posadowski, Anna z domu Popplau (zm. przed 1527) – 1511 żona Nicolausa Jenckwitza-Posadowskiego Jenckwitz-Posadowski, Apolonia z domu Bancke (+1530) – 1527 żona Nicolausa Jenckwitz-Posadowski, Magdalena z domu Reynold von Beutenbach (+1563) – po 1530 żona Nicolausa Jenckwitza-Posadowskiego Jenckwitz-Posadowski, Nicolaus (1486-1537) – patrycjusz wrocławski Jenckwitz-Posadowski, Nicolaus młodszy (1531-1580) Kromayer, Ursula z domu Jenckwitz-Posadowski (+1572) – 1560 żona Paula Kromayera Pförtner von der Höle, Juliana z domu Jenckwitz-Posadowski (ok. 1524-1584) – 1542 żona Paula Pförtnera von der Höle

słowa kluczowe: Adam (Biblia)  |  anioł  |  astronomia (nauka)  |  Bancke (herb)  |  Bóg Ojciec (Chrześcijaństwo)  |  epitafium  |  Ewa (Biblia)  |  Franckenstein, Martha z domu Jenckwitz-Posadowski (ok. 1532-1596) – 1550 żona Gregora von Franckenstein  |  heraldyka  |  jeleń (zwierzę)  |  Jenckwitz-Posadowski (herb)  |  Jenckwitz-Posadowski – rodzina  |  kompozycja symultaniczna  |  kościół św. Elżbiety (Wrocław) (dawna lokalizacja)  |  Kuszenie i grzech pierworodny (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo śląskie  |  mieszczanin  |  niebo / raj  |  pejzaż górski  |  Popplau (herb)  |  portret zbiorowy  |  Reynold (herb)  |  Stworzenie Człowieka; raj (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  tematyka biblijna  |  tematyka religijna  |  Wrocław (woj. dolnośląskie)  |  Wygnanie z raju (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  zwierzę