Zmartwychwstanie. Epitafium Jeremiasa Venedigera

Obraz epitafijny ujęty w ramę z tradycyjnym pulpitowym daszkiem umocowanym po bokach dwoma wykrojowymi i zdobionymi malowanym ornamentem policzkami.
Chrystus w białym perizonium na biodrach i z rozwianym obszernym czerwonym płaszczem stoi, wspierając się drzewcem chorągwi zmartwychwstania na krawędzi sarkofagu. Przy krótszych bokach sarkofagu widoczna głowa i ramię strażnika (po lewej), a po prawej tylko hełm na głowie innego. Tłem dla postaci Zmartwychwstałego jest oranżowo-złoty krąg blasku. Po prawej streficznie spiętrzona brązowa skała, w wycinku pejzażu po lewej – intensywnie zielone drzewa, a za rzeką mury miasta i skalista góra. Obok sarkofagu po prawej herb Venediger, a poniżej zajmująca pozostałą część tablicy inskrypcja.

Upamiętnionym jest Jeremias młodszy Venediger, zwany Venetus (1517-1586), syn Christopha i Anny Gremmel, potomek przybyłego do Wrocławia przed 1441 z Salzburga Paula Venedigera, współzałożyciela spółki handlowej Scheurlów. Jako stypendysta rady miejskiej studiował od 1534 roku w Wittenberdze. Po powrocie do Wrocławia w 1545 roku był nauczycielem, od 1547 profesorem w gimnazjum św. Elżbiety, w latach 1552-1578 pisarzem ławy miejskiej, a od 1579 syndykiem rady. Nobilitowany w 1564 roku. Był właścicielem majątków ziemskich w okolicach Trzebnicy. Poślubił Elisabeth lub Ursulę Appel (zmarła 1556), następnie Katharinę Hennemann, zwaną Reisig, trzecią żoną była nieznana z nazwiska Magdalena.

Wbrew powszechnie obowiązującym regułom w omawianym epitafium nie znalazł się wizerunek Venedigera, a tylko jego herb. Na tablicy inskrypcyjnej ufundowanego w 1560 roku w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu epitafium poświęconego pierwszej żonie i rodzicom Venedigera dodano później datę śmierci Jeremiasa (P. Oszczanowski, Sztuka śląska późnego renesansu. Przy okazji otwarcia stałej wystawy sztuki Śląska XVI – XIX wieku w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, 1994, s. 143). Oszczanowski, podważając stwierdzenia Bożeny Steinborn (1967, 1993), przekonująco argumentuje, że obraz nie jest artystycznym przejawem lokalnego manieryzmu odwołującego się do wzorów gotyckich, lecz przykładem gotyckiego jeszcze w konwencji i technice wykonania malowidła z ok. 1540, dokumentującym powolną ewolucję sztuki cechowej (kanon postaci Chrystusa o rachitycznych nogach, "niepoddająca się prawu ciążenia draperia płaszcza, naiwne błędy w proporcjach i perspektywie, niedające się tłumaczyć manierystycznymi pomysłami neogotyku ok. 1600"), które zostało dostosowane do późniejszego o kilkadziesią lat epitafium. Kadr, w którym dolna krawędź kompozycji przecina głowę strażnika po prawej, nie był zamierzony pierwotnie. Zniszczoną i celowo zeszlifowaną dolną część malowidła zastąpiło zajmujące więcej niż jedną trzecią wysokości tablicy pole, w którym umieszczono kunsztowną łacińską inskrypcję. Ramę z daszkiem, uznaną przez Steinborn za dodatek z wieku XVIII, Oszczanowski uważa za integralną część pierwotnego obrazu, przywołując jako przykład podobne późnogotyckie obramienie epitafium Andreasa Behra von Sprembergk (zmarły 1513) z kościoła zamkowego w Oleśnicy (A. Ziomecka, Śląskie malarstwo gotyckie, Katalog Muzeum Narodowego we Wrocławiu 1986, nr 30, il. barwna), jedno z wielu tak oprawionych. Datowanie pierwotnego dzieła można przesunąć wstecz o kolejne 10 lat, czyli do ok. 1530 r. Błysk światła w oczach Chrystusa przybiera kształt okna z podziałem krzyżowym, występujący np. w obrazach Dürera. Nie spotykamy go już w malarstwie śląskim z lat 40. XVI wieku, a widoczny jest na pochodzącym z 1527 roku zaginionym portrecie patrycjusza z inicjałami NK. Źródła charakterystycznej, płomiennie ekspresyjnej kolorystyki wywieść można jeszcze z dzieł Grünewalda.

Zmartwychwstanie jako temat protestanckiego obrazu epitafijnego to jeden z dwóch obok Ukrzyżowania motywów zdecydowanie preferowanych w fundacjach wrocławskich sprzed 1537 r. Analizując epitafium Venedigera w kontekście humanizmu, należy uznać je za przykład zabiegania o prestiż przez odwołania do historii (pojawiające się w inskrypcji imię cesarza-prawodawcy Justyniana jako patrona prawnika Venedigera) i tradycji (konserwatywna estetyka wtórnie wykorzystanego malowidła).
[Marek Pierzchała]

słowa kluczowe: Jezus Chrystus  |  kościół św. Elżbiety (Wrocław) (dawna lokalizacja)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  panorama miejscowości  |  patrycjusz  |  pejzaż / krajobraz  |  Venediger (herb)  |  Venediger – rodzina  |  Venediger, Jeremias zwany Venetus (1517-1586) – patrycjusz wrocławski  |  Wrocław (woj. dolnośląskie)  |  Zmartwychwstanie (Sceny od Zmartwychwstania do Zesłania Ducha Św.; Nowy Testament)