Powołanie św. Mateusza

Kompozycja uzyskała monumentalny efekt przez wysunięcie z prawej strony na pierwszy plan pary niemieszczących się w kadrze wysokich drzew, które dominują nad niezbyt odległymi, ale wyraźnie mniejszymi zalanymi wieczornym światłem lub tonącymi już w mroku formami architektury, która z kolei tworzy scenerię dla jeszcze drobniejszej, trudno czytelnej sceny Powołania Mateusza.

Ogólna koncepcja zakładająca wpisanie drobnej grupy figuralnej o temacie religijnym w scenerię pejzażową (Kirchenlandschaft / Pejzaż kościelny – Karl Woermann, 1890) łączy Powołanie Mateusza z większą grupą obrazów Willmanna. Taki charakter ma tzw. refektarzowy cykl pejzaży ze starotestamentowymi scenkami biblijnymi. W momencie sekularyzacji klasztoru w Lubiążu (1811) liczył on jedenaście płócien, ale zachowały się z niego tylko trzy obrazy. Są to Archanioł Rafał z Tobiaszem i chef d’oeuvre Willmanna – Sen Jakuba znajdujące się obecnie w Niemczech, natomiast Pejzaż z prorokiem Elizeuszem jest własnością Zamku Królewskiego w Warszawie (depozyt w MNWr). Dzięki pionowemu kadrowi bliższe Powołaniu są trzy zaginione dziś obrazy znane nam jedynie z archiwalnych fotografii: Pejzaż z pustelnikiem, Pejzaż z kazaniem św. Franciszka do zwierząt oraz najciekawszy dla nas, bo jedyny tu opatrzony monogramem artysty oraz datą 1675 obraz Pejzaż z Aniołem Stróżem prowadzącym Duszę. Poziome formaty cyklu refektarzowego otrzymały generalnie kompozycje symetryczne, zwykle z teatralną kulisą drzew. Pozostałe obrazy w układzie pionowym, równie konsekwentnie są zakomponowane asymetrycznie.

Przy braku źródeł historycznych dotyczących okoliczności powstania malowideł kluczowa pozostaje kwestia ich wzajemnych relacji czasowych oraz ewentualna przynależność do dziś nieznanych większych zespołów. Zapewne wspólna "pustelnicza" koncepcja – jak w grupie malowideł stropowych z dawnego letniego pałacu opatów w Moczydlnicy Klasztornej – może łączyć co najmniej dwa z obrazów pionowych, choć Kazanie św. Franciszka do zwierząt można też interpretować analogicznie jak Orfeusza grającego dla zwierząt, co ostatecznie – jak w cyklu refektarzowym – podsuwa rekonstruowanie ich generalnego przesłania jako apologii życia monastycznego, skierowanego do mnichów. Klasztor w Lubiążu, także w ich przypadku, musiałby więc być pierwotnym miejscem przeznaczenia.

Nie znamy kolorystyki zaginionych obrazów, ale wydaje się, że Pejzaż z Powołaniem Mateusza wyróżnia się tu zarówno po części miejską scenerią, jak i niezwykłą u Willmanna niemal monochromatyczną tonacją barwną z efektami gorącego światła zachodzącego słońca gubiącego kolor lokalny w głębokich kontrastach. Taką "impresjonistyczną" wrażliwość na momenty świetlne, ale w połączeniu z bogatymi efektami kolorystycznymi możemy odnaleźć w Drodze na Golgotę, a zwłaszcza w Ucieczce do Egiptu (około 1685).

Interesująca jest też wspólnota formatów tych pejzaży kościelnych o praktycznie identycznych proporcjach i wymiarach, może wynikająca jedynie z praktycznego wykorzystania pełnej szerokości brytów płótna bez konieczności ich zszywania.
[Marek Pierzchała]

słowa kluczowe: apostoł  |  drzewo  |  klasztor Cystersów (Lubiąż) (dawna lokalizacja)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  malarstwo śląskie  |  miasto  |  pejzaż / krajobraz  |  Powołanie Mateusza (Powołanie Apostołów, Chrystus i 12 Apostołów: powołanie, misja i Przemienienie)  |  św. Mateusz Ewangelista (apostoł)  |  weduta  |  wieczór (pora dnia)  |  zachód słońca