Wizja św. Bernarda

W latach 1680-1702 udało się w Lubiążu zrealizować, całościowo pomyślany, modelowy koncept wystroju wnętrza cysterskiego kościoła klasztornego. Do tego zadania opat Reich zatrudnił obok Willmanna m.in. austriackiego rzeźbiarza Mathiasa Steinla (1644-1727). Zespół barokowych nastaw ołtarzowych powstał z wykorzystaniem gotowych, rytowanych projektów, których autorem był Francuz Jean Lepautre. Rzeźby Steinla wiele ze swej urody zawdzięczały estetyce wywiedzionej od Berniniego, co nie pozostało bez wpływu na prace malarza. Jako pierwsze zamówienie został zrealizowany w 1681 kolosalny ołtarz główny (w zbiorach MNWr drzwi z partii cokołowej z wyobrażeniami biblijnych kapłanów Melchizedecha i Aarona). Zapewne w drugim etapie ustawiono pod kopułami w narożnikach obejścia prezbiterium dwie okazałe nastawy ołtarzy poświęconych św. Benedyktowi i św. Bernardowi – twórcom zgromadzeń benedyktynów i cystersów. Trudniej określić w czasie kolejność realizacji innych elementów zespołu, dla których malarskim akcentem końcowym był tryptyk z wielkim Ukrzyżowaniem (1702, w zbiorach MNWr).

Wizja św. Bernarda to malarskie bozzetto do wspomnianego obrazu ołtarzowego z 1682 roku (obecnie w kościele Zbawiciela w Warszawie). Czas powstania ołtarza jednoznacznie określiła data na jednej z rzeźb, choć bozzetto mogło powstać nieco wcześniej. Możliwe, że przed realizacją nowego wystroju kościoła, funkcję obrazu hipotetycznego wcześniejszego ołtarza św. Bernarda pełniła w Lubiążu większa i inaczej skomponowana wersja tej samej sceny (obecnie w kościele św. Stanisława Kostki na Żoliborzu w Warszawie), której nie dało się dopasować do nowej nastawy.

Według legendy św. Bernard podczas modlitwy w Châtillon nad Sekwaną miał doświadczyć cudownego ożywienia figury Marii, a trzy krople mleka z piersi Madonny zwilżyły jego usta (Lactatio Bernardi). Bozzetto i właściwy obraz w kościele Zbawiciela przedstawiają mistyczną wersję tej wizji św. Bernarda (1090-1153). Ekstatyczne przeżycie świętego sprawia, że – zgodnie z przesłaniem jego teologii – wznosi się on duchowo i uczestniczy w rzeczywistości metafizycznej. Wcześniejsza willmannowska wersja tematu ukazywała cud objawienia karmiącej Madonny, pojawiającej się jak zjawa w realnym gotyckim wnętrzu kościelnym, nieco przypominającym architekturę kościoła klasztornego w Lubiążu (za przedstawieniem katedry w Strassburgu). Nowa kompozycja odchodzi od prostego ilustrowania tej sceny z legendy świętego i rozszerza jej ikonografię. Maria z Dzieciątkiem siedzi i nieco odsłania pierś. Dzieciątko na jej kolanach błogosławi klęczącemu Bernardowi, a według legendy może też przypominać, że namawiało go do wstąpienia do zakonu. Bliskie relacje przedstawionych osób są wyrazem mistyki oblubieńczej Bernarda, łączącej go uczuciem miłości z przedmiotem uwielbienia. Wokół pierwszoplanowej grupy w strumieniach jasności małe aniołki w dynamicznym wirze prezentują arma Christi – narzędzia męki Pańskiej, stanowiące m.in. atrybuty św. Bernarda, ponieważ głęboko łączył się we współczuciu z Chrystusem przeżywając wspomnienie Pasji.

W ujęciu głównej grupy figuralnej Willmann posłużyć się mógł miedziorytem Aegidiusa Rousselta wg Van Dycka przedstawiającym Św. Antoniego Padewskiego adorującego Madonnę (Kozieł 2010).
[Marek Pierzchała]

słowa kluczowe: anioł  |  Arma Christi / narzędzia Męki Pańskiej (Pasja Chrystusa; Nowy Testament)  |  barok  |  cystersi / cysterki (zakon)  |  Dzieciątko Jezus  |  Galeria Obrazów w Domu Stanów, Wrocław / Bildergalerie im Ständehaus, Breslau  |  Jezus Chrystus  |  kościół klasztorny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Lubiąż) (dawna lokalizacja)  |  Królewskie Muzeum Sztuki i Starożytności (Wrocław) / Königliche Museum für Kunst und Altertümer (Breslau)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  malarstwo śląskie  |  Maria / Najświętsza Maria Panna  |  Matka Boska / Maria z Dzieciątkiem / Madonna (Maria / Najświętsza Maria Panna)  |  putto  |  Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych, Wrocław / Schlesisches Museum der bildenden Künste  |  św. Bernard z Clairvaux (1090-1153)  |  tematyka religijna  |  wizja mistyczna