Alegoryczne Ukrzyżowanie w epitafium Benedicta Distlera

Obramienie wielkiej tablicy ma charakter architektonicznej aediculi i zachowało się bez bocznych kolumn, zwieńczenia i części dolnej tablicy inskrypcyjnej. W niszach i na wolutowych impostach pojawia się ornament okuciowy (podobnie jak w dekoracji namalowanej w obrazie arki przymierza), w partii fryzu belkowania – główki aniołków, w obramieniu tablicy inskrypcyjnej – głowy lwów, na podniebiu gzymsu – przestrzennie uformowane rozety w kasetonach. Przy wizerunkach zmarłych brak ich herbów, które znajdowały się zapewne w zwieńczeniu epitafium.

Ukrzyżowanie jest tu prezentacją Trójcy Świętej nawiązującą do schematu Tronu Łaski – nad krzyżem widać gołębicę i hebrajski tetragram Jahwe. Przy krzyżu, w górnych narożnikach, dwa aniołki prezentują narzędzia męki krzyżowej Chrystusa. Na chmurach zasiadają czterej Ewangeliści skupieni na spisywaniu Dobrej Nowiny. Określają ich atrybuty: anioł przy Mateuszu, lew przy św. Marku, byk przy św. Łukaszu i orzeł przy św. Janie. Krzyż Chrystusa wspiera się na starotestamentowej Arce Przymierza. Przy niej wyobrażono biblijne postaci. Trzy z nich prezentują swoje teksty zapowiadające i komentujące sens ofiary Chrystusa. Na tablicach Dziesięciorga Przykazań, o które wspiera się Mojżesz, zapisana jest zapowiedź zwycięstwa Chrystusa – Syna Człowieczego nad grzechem pierworodnym (Rdz 3,15). Izajasz prezentuje swe proroctwo o odkupicielskiej ofierze Chrystusa (Iz 33,4), a św. Paweł (Rz 4,25) wyjaśnia usprawiedliwienie naszych grzechów jako dokonujące się przez wiarę w Odkupiciela. Na ukrzyżowanego Chrystusa jako na ofiarnego Baranka wskazuje św. Jan Chrzciciel. Po lewej stronie mamy tu więc proroków ze Starego Testamentu, po prawej bohaterów Nowego Testamentu z głównymi personifikacjami tych ksiąg – Mojżeszem i Janem Chrzcicielem.

Kompozycja rozkłada akcenty nieco inaczej niż Tablica Prawa i Łaski (zob. epitafium Johanna Hessa +1547). Tu krzyż Chrystusowy z Ewangelii jest ufundowany na Mojżeszowej Arce Przymierza, a obietnica zbawienia znajduje spełnienie. Triumf krzyża oznacza zwycięstwo zarówno nad grzechem pierworodnym, szatanem i śmiercią, jak i nad Synagogą, która z grzechu pierworodnego czerpała władzę (trzyma rajskie jabłko, ale ma spętane ręce i korona spadła z jej głowy – zobacz epitafium Georga Mehla +1558).
Jako podstawowy wzór dla kompozycji wrocławski malarz wykorzystał popularny na Śląsku miedzioryt z Alegorycznym Ukrzyżowaniem Hieronymusa Wierixa wg kompozycji Crispiaena van den Broecka. Uzupełnił go jednak w oparciu o Alegorię Odkupienia z drzeworytu karty tytułowej wittenberskiej Biblii z oficyny Hansa Luffta (Steinborn 1967; Steinborn, Oszczanowski 2003). Czysto dekoracyjny walor mają fragmenty rozległego, fantastycznego pejzażu za plecami postaci głównego planu.

Kompozycje określane jako Alegoryczne Ukrzyżowania nie ilustrują w istocie biblijnego wydarzenia, lecz konstruują obrazowy, teologiczno-dogmatyczny wykład wspierany wprowadzanymi w przestrzeń obrazową inskrypcjami oraz symbolami i figurami alegorycznymi – porównaj: Tablica Prawa i Łaski w epitafium Johanna Hessa +1547, Effectus passionis Jesu Christi w epitafium Georga Mehla +1558, Alegoryczne Ukrzyżowanie w epitafium Siegmunda Burghausa +1592, Alegoryczne Ukrzyżowanie w epitafium Albrechta Kapauna +1650/1656. Również inne sceny religijne bywają w podobny obrazowy sposób komentowane – porównaj: Chrystus w otchłani z epitafium Michaela Uthmanna +1581 oraz zaginiony Chrzest Chrystusa z epitafium Johanna Scholtza +1584 (Steinborn 1967).

Przy dolnej krawędzi kompozycji klęczy naprzeciw siebie para upamiętnionych tu wrocławskich mieszczan: pochodzący z Norymbergi Benedict Distler (1503-1575) ze zmarłym jako niemowlę jedynym dzieckiem – synem Georgiem (1538-1540) naprzeciw pochodzącej z Görlitz żony Kathariny Schmid (1518-1574). Za plecami Benedicta, na tablicy przykazań znajduje się gmerk, który może przypominać nieco kombinację liter IP lub HP (?) z datą 1576, nie daje jednak wyraźnej podstawy do prób atrybucji malowidła. Przy poważnej warsztatowej sprawności autora tablicy zauważyć trzeba znaczenie form podpowiadanych wzorami graficznymi (niezgrabnie upozowane figury Ewangelistów znacznie ustępują aniołkom z Arma Christi i biblijnym postaciom wokół arki) i są to efekty erudycyjnego, a zbyt dokładnego malarskiego "cytowania". W obrazie dostrzegamy zarówno cechy obecne w malarstwie wrocławskim już wcześniej (epitafia Hillebrandta +1567 i Lausnitza +1575), jak i zapowiedzi nowszej stylistyki, charakterystycznej dla czwartej ćwierci XVI wieku, zawdzięczanej bardziej nowatorskim inspiracjom.

Autor malowidła jest zapewne także autorem malarskiej dekoracji tablicy czytelniczej wrocławskiej biblioteki przy kościele św. Marii Magdaleny z 1579 roku (w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, eksponowana obecnie w Muzeum Miejskim Wrocławia). Nie można też wykluczyć bliższego związku z wciąż anonimowym twórcą niestety bardzo zniszczonej i przemalowanej dekoracji ściennej kruchty północno-zachodniej w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu (H. Beinhardt młodszy – J. Kostowski 2000, bądź czynni od początku lat 60. XVI wieku B. Fichtenberger albo B. Weiner starszy – P. Oszczanowski 2010, ale już nie B. Strobel starszy, który mistrzem został dopiero w 1584 roku).
Epitafium prezentowane jest na stałej wystawie w Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu.
[Marek Pierzchała]

osoba przedstawiona: Distler, Benedict (1503-1575) – rajca wrocławski, kupiec Distler, Georg (1538-1540) – syn Benedicta Distlera Distler, Katharina z domu Schmid (1518-1574) – mieszczka wrocławska

słowa kluczowe: anioł  |  Arka Przymierza (Biblia)  |  Arma Christi / narzędzia Męki Pańskiej (Pasja Chrystusa; Nowy Testament)  |  Chrystus na krzyżu (Ukrzyżowanie Chrystusa; Pasja Chrystusa; Nowy Testament)  |  Chrystus Ukrzyżowany  |  diabeł / szatan  |  ewangelista  |  kościół św. Marii Magdaleny (Wrocław) (dawna lokalizacja)  |  Kuszenie i grzech pierworodny (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  manieryzm  |  mieszczanin (ikonografia)  |  Mojżesz (Biblia)  |  Nowy Testament (Biblia)  |  obraz epitafijny  |  ornament okuciowy  |  prorok  |  prorok Izajasz (Biblia)  |  Symbol (Ojciec), osoba (Syn), gołębica (Duch Św.) – przedstawienia Trójcy Św. (Osoby Trójcy Św. symbolizowane w postaci ludzkiej)  |  Synagoga (personifikacja)  |  Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności (Wrocław) / Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer (Breslau)  |  śmierć  |  św. Jan Chrzciciel  |  św. Jan Ewangelista (apostoł)  |  św. Łukasz Ewangelista  |  św. Marek Ewangelista  |  św. Mateusz Ewangelista (apostoł)  |  św. Paweł (apostoł)  |  tematyka biblijna  |  tematyka religijna  |  Tetragram (Symbole Boga Ojca; Bóg Ojciec)  |  Trójca Święta (Chrześcijaństwo; Religia i magia)  |  wąż (zwierzę)  |  Wąż namawia Ewę (Kuszenie i grzech – sceny z samą Ewą; Księga Rodzaju; Stary Testament)