Rodzina Chrystusa

U dołu pośrodku zasiada Abraham z synem Izaakiem. Naczynie z żarem u stóp patriarchy i wiązka szczap na plecach jego syna przypominają o gotowości do złożenia ofiary z syna (Rdz 22,1-12) wynikająca z wiary i ufności pokładanej w Bogu, co znajduje dopełnienie teologiczne w symbolicznie wskazanym skutku odkupieńczej ofiary Chrystusa – zwycięstwie nad grzechem.

Anioł z tablicą genealogiczną i leżący przy księdze wół symbolizują Ewangelie św. Mateusza i św. Łukasza jako źródła wiedzy o ziemskich przodkach rodziny Chrystusa. Zawierając z Abrahamem przymierze Jahwe obiecał, że stanie się on ojcem narodów i królów (Rdz 17,6). Izaak miał syna Jakuba, który – prorokując o potomkach swego syna Judy – zapowiedział królewski i kapłański rodowód Mesjasza (Rdz 49,10). Królewskość pokolenia Judy spełniła się w Dawidzie, a godność kapłańska od czasów Aarona jest dziedziczna w pokoleniu Lewiego. Obie linie łączą się ponownie w Jezusie, który urodził się Marii i Józefowi, potomkowi królewskiej linii Dawida i Matatiasza. Bratem Jakuba, ojca Józefa, był Stolanus, żonaty z Emerentią. Ich córkami były Anna, żona Joachima, matka Marii oraz Sobe – matka Elżbiety, żona kapłana Zachariasza, babka św. Jana Chrzciciela. Świętą Rodzinę otaczają potomkowie Anny z jej kolejnych małżeństw z Kleofasem (uważanym za brata Józefa), a następnie z Salomasem. Dzieci Marii Kleofe (córki Kleofasa) z Alfeuszem to Szymon (zmarły na krzyżu), Józef Bersabas, Juda Tadeusz, Salome i Jakub Mniejszy. Dzieci Marii Salome (córki Salomasa) z Zebedeuszem to Jakub Większy i Jan Ewangelista. (Według innej tradycji synowie Marii Kleofe występują jako dzieci św. Józefa z pierwszego małżeństwa – przyrodni bracia Jezusa.)

Program obrazu łączy kilka motywów ikonograficznych, poddanych nowej redakcji teologicznej i kompozycyjnej. Tradycyjne Drzewo Jessego, przedstawiające ziemskich królewskich protoplastów Jezusa, zastąpione zostało przez Drzewo Abrahama. Kreśląc pochodzenie Józefa i Marii podkreśla się podwójny królewski i kapłański rodowód przodków Mesjasza. W zawiłości linii genealogicznych wpleciono członków tzw. Wielkiej Rodziny Chrystusa, którzy tworzą krąg wokół Świętej Rodziny. Nad Jezusem unosi się gołębica Ducha Świętego i Bóg Ojciec w koronie jako Trójca Niebiańska (trinitas coelestis), co określa boską istotę Zbawiciela, zaś jego człowieczeństwo wyraża przynależność do Trójcy Ziemskiej (trinitas terrestris) z Marią i Józefem. Niepokalana Maria jako Immaculata wspiera stopy na sierpie księżyca i depcze głowę oplatającego kulę ziemską węża w triumfie nad grzechem pierworodnym, a towarzyszący Marii Józef trzyma lilię – symbol czystości ich małżeństwa.

Ideą główną kompozycji jest nie tyle wywód genealogiczny, stanowiący pierwszy poziom odczytania treści, ile wzorzec miłości będącej według św. Bernarda jedyną drogą do Boga. Ten nowy typ ikonograficzny – Rodzina Chrystusa – po części tylko zgodny z przekazami św. Mateusza (Mt 1, 1-17) oraz św. Łukasza (Łk 3, 23-38), eksponujący natomiast postać św. Józefa opracowywał Willmann przez kilka lat, zaś autorem koncepcji teologicznej był bez wątpienia opat krzeszowski Bernhard Rosa jako propagator kultu św. Józefa na Śląsku. Etapy plastycznego kształtowania się tej koncepcji dokumentują rysunki Willmanna z Muzeum Narodowego w Warszawie i wiedeńskiej Albertiny (Kozak 1994; Kozak 1995; Kozieł 2000), a zamyka duża autorska akwaforta z 1675. Kozieł (2000) wyłącza z tego ciągu rysunek z Albertiny, który przypisuje Johannowi Jacobowi Eybelwieserowi (artysta wykorzystał tę kompozycję w malowidle ołtarzowym z 1714 w kościele parafialnym w Gorzanowie). Wzór dla postaci Abrahama znajduje w rycinach Rembrandta przedstawiających Wypędzenie Hagar lub Persa (Kozieł 2001). Z tym samym źródłem inspiracji łączy Willmannowskie bozzetto gęsta, rembrandtowska materia malarska. Pojawiała się ona już w pracach wcześniejszych, a powróci jeszcze np. w drzwiach ołtarza głównego dla Lubiąża z 1681.

Omawiana tablica jest bozzettem obrazu dla ołtarza głównego kościoła klasztornego w Krzeszowie, a powstała pomiędzy rokiem 1677, a 1679, tzn. po pożarze poprzedniego ołtarza w kościele opackim (20 lipca 1677) i przed ukończeniem nowego, za który ostatnie rachunki uregulowano 4 lutego 1680 (Lutterotti 1930). W nastawie treści malowidła uzupełniały zaginione dziś obrazy Koronacja Marii przez Trójcę Świętą (u góry, zapewne bliski ikonograficznie Koronacji Marii z 1656 r. w zbiorach muzeum) i malowane na drzwiach przedstawienia św. Jadwigi oraz św. Elżbiety a także przeniesione później do ołtarza kościoła w Wierzbnej figury św. Benedykta i św. Bernarda (Kozieł 2006). W dzisiejszym ołtarzu z XVIII w. ulokowanym w północnym ramieniu transeptu kościoła klasztornego w Krzeszowie wielkiemu malowidłu towarzyszą rzeźby Dorazila: geniusze z symbolami potrójnej godności Chrystusa jako nauczyciela, kapłana i króla oraz aniołowie z symbolami Starego i Nowego Przymierza.
Treści bozzetta i poprzedzającej je akwaforty z 1675 zostały przez Willmanna na nowo zredagowane kilkanaście lat później (1693-1695) w rozszerzonej genealogicznie wersji i monumentalnej skali dla fresków sklepiennych kościoła bractwa św. Józefa w Krzeszowie, poświęconego "Jezusowi, Marii i Józefowi oraz wszystkim świętym rodziny Chrystusa".

Kompozycję Willmannowskiego obrazu i grafiki z 1675 r. powtarza malowidło ołtarzowe w kościele Panny Marii przed Tynem w Pradze (Kozieł 2010). Augsburczyk Johann Urich Stapf st. (ok. 1642 – 1706) wykonał akwafortę odtwarzającą tę kompozycję Willmanna (Oszczanowski 2011).
[Marek Pierzchała]

słowa kluczowe: Aaron (Biblia)  |  Abraham (Biblia)  |  anioł  |  barok  |  Bóg Ojciec (Chrześcijaństwo)  |  Dawid (Biblia)  |  Duch Święty / Gołębica Ducha Świętego  |  Dzieciątko Jezus  |  genealogia (historia)  |  gołąb (ptak)  |  Immaculata (Maria / Najświętsza Maria Panna)  |  Izaak (Biblia)  |  Jakub (Biblia)  |  Jezus Chrystus  |  kapłan / kapłanka (ikonografia)  |  Kleofas (Biblia)  |  kolegium Jezuitów w Kłodzku (dawna lokalizacja)  |  kościół klasztorny (Krzeszów)  |  kościół św. Józefa (Krzeszów)  |  księżyc  |  kula ziemska  |  Kuszenie i grzech pierworodny (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  lilia biała – symbol czystości  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  malarstwo śląskie  |  obraz ołtarzowy  |  Ofiara Abrahama (część 3; Historia Abrahama; Księga Rodzaju; Stary Testament; Biblia)  |  Rosa, Bernhard (1624-1696) – opat klasztoru Cystersów w Krzeszowie  |  Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych, Wrocław / Schlesisches Museum der bildenden Künste  |  św. Anna  |  św. Elżbieta  |  św. Jakub Mniejszy (apostoł)  |  św. Jakub Większy (apostoł)  |  św. Jan Chrzciciel  |  św. Jan Ewangelista (apostoł)  |  św. Józef  |  św. Juda Tadeusz (apostoł)  |  św. Szymon (apostoł)  |  św. Zachariasz  |  Święta Rodzina (Narodzenie i młodość Jezusa; Nowy Testament)  |  tematyka religijna  |  Trójca Święta (Chrześcijaństwo; Religia i magia)  |  wąż (zwierzę)  |  wół (zwierzę)