Raj (Ejectio Adami ex paradiso)

Bóg nakazał pierwszym rodzicom: "rozmnażajcie się i napełniajcie ziemię [...], panujcie [...] nad ptactwem niebios i nad wszelkimi zwierzętami". Zakazał im natomiast jedzenia owoców z Drzewa Wiadomości. Gdy ludzie złamali zakaz, poznali swą nagość, którą Bóg okrył odzieniem ze skóry. Wygnańcy z raju (Rdz 1, 27-29; 2, 16-17; 3, 3-24), w swej słabości wciąż powracają do grzechu i zostali poddani władzy śmierci, a w ich krwi – jak pisała Hildegarda z Bingen – "zakrzepła melancholia, od której powstały smutek i rozpacz".

W scenerii rajskiego ogrodu z łąką, szpalerami owocowych drzew, lesistymi boskietami i wodnymi parterami, czterokrotnie ukazano w kompozycji symultanicznej Adama i Ewę, a obok nich liczne zwierzęta domowe i ptactwo. Pierwsza rodzina bytuje w raju otoczona baraszkującymi dziećmi, poczętymi – według słów św. Augustyna – z "rozkoszą uładzoną i rządzoną przez wolę", bądź zdobiąc głowy laurowymi wieńcami uczestniczy wraz z aniołkami w niebiańskiej błogości, mogąc oglądać Boga (analogiczny motyw we współczesnym obrazowi "Raju utraconym" Miltona). Pod samotnym Drzewem Wiadomości, pośrodku raju dochodzi do złamania boskiego zakazu. Grzech pierwszych rodziców, symbolizowany przez owoce cytryny – miłe dla oka i soczyste, lecz kwaśne – zostanie pokonany w dziele odkupienia krwią Chrystusa, co zapowiadają pędy pnącej się na drzewa winorośli. Pogrążona w rozpaczy para wygnanych grzeszników opuszcza ogród w towarzystwie psa i pary osłów oraz wołu, symbolizujących "wierne" powracanie do grzechu i trudy życia. Podąża za nimi śmierć – szkielet z klepsydrą, a powrotu wzbrania cherubin z ognistym mieczem.

Dwie dawniejsze interpretacje treści Raju (Pierzchała 1994; Klessmann 1995) wydają się niepełne. Według pierwszej z nich przesłaniem jest ostrzeżenie przed niekontrolowaną chęcią poznania wiodącą do upadku, gdyż poznanie, które nie dąży ku Bogu jest jedynie "haniebną ciekawością". Według drugiej z nich zwierzęta są tu symbolami Voluptas i Superbii, a treści ogniskują się na potępieniu seksualności, łączonej od wczesnego średniowiecza z grzechem pierworodnym. Raj ma – jak sądzę – charakter paraboli, która historię grzechu pierworodnego każe rozumieć jako ostrzeżenie przed grzechem – głównie grzechem nieposłuszeństwa (wyuzdane konie) i pychy (pawie). Grzech pierwszych rodziców w rajskim ogrodzie jest podobny do grzechu mnichów naruszających reguły życia klasztornego. Zamiast zbliżać się do raju poprzez posłuszeństwo, pokorę, panowanie woli nad pożądliwością i zmysłami, mogą go na zawsze utracić (oryginalny tytuł obrazu to Wygnanie z raju). W kazaniu na dzień św. Mikołaja w Sermones de diversis św. Bernarda znajdujemy powracającą formułę "zaprawdę, klauzura jest rajem", która określa odrębność klasztoru jako miejsca nienależącego do ziemskiego świata, bliższe już niebu.

Podobnie jak każda ze scen cyklu biblijnych pejzaży z refektarza (ok. 1675), jest to obrazowa przypowieść z morałem. Jej stosowność dla duchowego zbudowania zakonników pozwala przypuszczać, że obraz był przeznaczony dla części klasztornej lubiąskiego opactwa, bądź dla samego kościoła.

Büsching (1813, 1821) wspomina o dwóch malowidłach z historią stworzenia uznając je za wzajemnie się uzupełniające. Według Dlabacža (1815) Sześć dni stworzenia (1668, MNW) i Raj (MNWr) były namalowane dla opata Freibergera (zm. 1672). Kloss datuje obraz ok. 1667 rozpatrując jego stylistykę i walory animalistyczne w kontekście płócien artysty o zbliżonej tematyce: Sześć dni stworzenia (1668), Raj (1668, Sibiu w Rumunii), Arka Noego (który łączy nieprzekonująco z wczesnymi latami twórczości 1653-1656, uznając zapewne za przesłankę wyraźne niedostatki kompozycyjne) oraz Orfeusz (około 1670, MNWr). Oczywiste zbieżności, zwłaszcza w ujęciu pejzażu, dotyczą też obrazów z cyklu legendy św. Bernarda, powstałych w 1666 i 1667. Brak opackiego herbu z inicjałami Freibergera (czego dość konsekwentnie przestrzegano) skłaniałby do datowania po 1672, oznaczenia te jednak mogły znajdować się w jednym z dwóch miejsc, gdzie prawdopodobnie w XVIII w. je usunięto i aplikowano wycięte z innych płócien fragmenty ze dzikimi zwierzętami (lwica, jeleń). Wówczas należałoby uznać za słuszne wcześniejsze sugestie dotyczące czasu powstania tego malowidła – przed 1672.
[Marek Pierzchała]

słowa kluczowe: Adam (Biblia)  |  akt  |  animalistyka  |  anioł  |  barok  |  Bóg Ojciec (Chrześcijaństwo)  |  cherubin  |  cytryna (owoc)  |  drzewo  |  drzewo poznania dobrego i złego (Biblia)  |  dziecko  |  Ewa (Biblia)  |  Galeria Obrazów w Domu Stanów, Wrocław / Bildergalerie im Ständehaus, Breslau  |  grzesznik / grzesznica (ikonografia)  |  klasztor Cystersów (Lubiąż) (dawna lokalizacja)  |  klepsydra  |  kompozycja symultaniczna  |  kościół klasztorny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Lubiąż) (dawna lokalizacja)  |  Królewskie Muzeum Sztuki i Starożytności (Wrocław) / Königliche Museum für Kunst und Altertümer (Breslau)  |  Kuszenie i grzech pierworodny (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  las  |  laur (roślina)  |  łąka  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  malarstwo śląskie  |  niebo / raj  |  ogród  |  osioł (zwierzę)  |  pejzaż / krajobraz  |  pies (zwierzę)  |  płonący miecz  |  ptak  |  rozpacz (alegoria)  |  Stary Testament (Biblia)  |  szkielet / kościotrup  |  Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności (Wrocław) / Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer (Breslau)  |  śmierć  |  tematyka biblijna  |  tematyka religijna  |  winorośl (roślina)  |  Wygnanie z raju (Księga Rodzaju od stworzenia świata do Kaina i Abla; Stary Testament)  |  zwierzę