Embriologia

Powstała w latach 1978–1980 i zakupiona do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu w 1986 roku Embriologia w artystycznym dorobku Magdaleny Abakanowicz ma podwójny rodowód. Jest to z jednej strony kontynuacja idei zwielokrotnienia, podjętej w rzeźbach figuratywnych (Postacie siedzące,1974–1979; Plecy,1976–1982 – obecnie w kolekcji MNWr), z drugiej natomiast poszukiwanie pełniejszej formy wyrazu do interpretacji kształtów i form organicznych, które fascynowały artystkę od czasu debiutanckich prac malowanych gwaszem na tekturze i lnianym płótnie. Dwojaka natura tej realizacji przyczyniła się z pewnością do późniejszego jej objaśniania zarówno w kategoriach figuratywnych, jak i niemal czysto abstrakcyjnych.

Rozbudowaną kompozycyjnie Embriologię tworzy ponad dwieście zróżnicowanych wielkością i kształtem elementów. Są to formy obłe, o zgaszonym szaro-brązowym kolorze, które nazywano cygarami, kulami, ziemniakami, jajkami, skałami, otoczakami, kokonami, głowami, brzuchami, morsami leżącymi na plaży, w końcu – co sugeruje sam tytuł – embrionami. Michael Brenson pisał o nich: "[…] miękkie, zaokrąglone kształty robią wrażenie ciała, tkanek, komórek, które podlegają procesowi samokształtowania" (M. Brenson, "Magdalena Abakanowicz i nowoczesna rzeźba", [w:] "Magdalena Abakanowicz" [kat. wyst.], red. W. Krukowski, M. Abakanowicz, A. Starewicz, J. Kosmowski, M. Szachowski, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie, Warszawa 1995, s. 77), sama zaś Abakanowicz powracała w ich kontekście do dziecięcego wspomnienia zwykłych ziemniaków pokrytych ziemią i słomą.

Zbiór ten pierwotnie składał się z ponad sześciuset sztuk i w takiej wersji pokazywany był po raz pierwszy w Pawilonie Polskim podczas 39. edycji Biennale w Wenecji w 1980 roku. W roku 1982 – uzupełniony o nowe elementy – został zaprezentowany na indywidualnej wystawie Abakanowicz w paryskim Musée d’Art Moderne. Podzielony wtórnie przez artystkę trafił następnie do dwóch muzealnych kolekcji: Muzeum Narodowego we Wrocławiu oraz Tate Gallery w Londynie. Jest on równocześnie częścią obszernego cyklu Alteracje, w skład którego weszły chronologicznie wcześniejsze prace: Głowy (1973–1975), Postacie siedzące (1974–1984), Plecy (1976–1980). Cała ta seria była rezultatem koncepcyjnej pracy Abakanowicz dążącej do zmiany języka rzeźbiarskiego i "zrzucenia stygmatu tkaczki" po dekadzie od wykonania pierwszego abakanu. Tym samym Alteracje stanowiły rodzaj intelektualnego i estetycznego punktu wyjścia dla krystalizującego się na przestrzeni lat 70. rozpoznawalnego stylu jej rzeźb, dobitnie wyrażonego w szarych, zgrupowanych, anonimowych figurach.

Pracą, która bezpośrednio zapowiadała Embriologię, były pochodzące z 1973 roku i zestawione w większy cykl Głowy. Choć w odróżnieniu na przykład od Tłumu nie mają one rangi dzieła flagowego, to uznawane są za ważne dzieło przejściowe (Inglot, J., 2004, s. 72). Wyznaczają przede wszystkim nowy kierunek zainteresowań artystki, krążących wokół pamięci kolektywnej – wspólnotowego doświadczania i przepracowywania historycznych opresji. Głowy szczególnie wyraźnie korespondują z Embriologią na poziomie rozwiązań formalnych. Jest to nie tylko jedna z pierwszych prac, w której artystka znacząco zredukowała gabaryty obiektów, ale także zastosowała charakterystyczne dla niej materiały: worki jutowe, sznurki konopne, bawełnę i gazę. W Embriologii ten zestaw materiałów z odzysku wzbogaci o nylon oraz lniane i konopne pakuły. Zbieżne będą także rozwiązania techniczne obu realizacji. Zarówno w Głowach, jak i w największych elementach Embriologii zastosowany został metalowy szkielet, obleczony tekstylnymi workami, które wypełniono sznurkami, szmatkami i gazą, a następnie zszyto grubym, wyraźnym, niedoskonałym ściegiem. Ostatnim podobieństwem jest sama forma powielająca kształty występujące w naturze. W obu realizacjach będą to owalne, nieidealne, szorstkie w fakturze, miękkie bryły.

Tworząc Embriologię, pięćdziesięcioletnia wówczas artystka mierzyła się z sukcesem osiągniętym za sprawą abakanów, choć nadal było przed nią światowe uznanie, jakie już wkrótce miały przynieść jej rzeźby plenerowe, szczególnie te z serii zgrupowanych ludzkich figur. Embriologia to wielka, rozbudowana w przestrzeni instalacja, "przesypująca się z asymetrycznej sterty", na różne sposoby awizuje oba wspomniane zespoły rzeźb. Intencja towarzysząca tkanym abakanom, aby stały się formami otulającymi, niemal ochraniającymi, gotowymi jak ubranie na kontakt z ciałem, zyskała w Embriologii wymiar obłych struktur – jaj czy kokonów – w których zamknięto, jak mówiła artystka, "miękkie życie" wraz z "bezbrzeżną tajemnicą [jego] zawartości". Miękkie u Abakanowicz były zużyte, przejęte z natury zwoje pakuł, bawełna i sznurki, wylewające się z nabrzmiałych, ociężałych form, okryte przezroczystą nylonową powłoką i jak zarodek noszące własną tajemnicę. Ale metaforyczne działanie tej pracy to nie jedyny walor, jaki zawarła w niej Abakanowicz. Interesowała ją bowiem nie tyle sama filozoficzna natura powstającego życia, co ujęty z naukowej perspektywy czysto fizjologiczny proces narastania, podziału, zlewania się masy komórkowej i jego widzialna, namacalna fizyczność. Tę tematykę Abakanowicz zgłębiała w kolejnych, osobnych już, niewchodzących w skład Alteracji, choć pokrewnych Embriologii pracach Monady i formach z cyklu Konglomeraty, znanych też jako Geminati (obie w kolekcji MNWr).

Dla Embriologii ważnym i właściwie dominującym motywem jest wielokrotna powtarzalność form, kojarząca tę pracę z późniejszym, potraktowanym seryjnie Tłumem. O ile jednak charakter zestawianych w grupy rzeźb figuratywnych definiuje powielenie, multiplikacja, ale też rytmiczność układu, aktywność i wertykalność, o tyle Embriologię określać będzie zwielokrotnienie będące raczej narastaniem, pęcznieniem i wzrostem, jak również pasywność oraz horyzontalność. Nierozłącznymi cechami pozostaną jednocześnie podkreślane przez wielu krytyków zamieranie lub nieożywienie, niosące poczucie narastającego niepokoju i powodujące, że instalację odczytywano jako apokaliptyczny wyrok, obraz "życia już u kresu, choć dopiero rozpoczętego.

W dorobku Abakanowicz Embriologia była pracą zamykającą okres zdobywania dla tkaniny nowych możliwości i rejonów. Wpisywała się w obszar zdecydowanie rzeźbiarski, gatunkowo określony, twardy. Dzięki temu Abakanowicz zyskała w końcu status, o który z determinacją walczyła i który miał rozwiać wątpliwości co do jej artystycznej tożsamości – osiągnięty po dekadzie abakanów status rzeźbiarki. Embriologia przekierowała jej sztukę z fascynacji witalizmem i życiodajną biologią na refleksję egzystencjalną. (M. Brenson, "Magdalena Abakanowicz’s War Games: Monumental Horizontality", [w:] tegoż, "Acts of Engagement. Writings on Art, Criticism and Institutions 1993–2002", Oxford 2004, s. 252)
[Małgorzata Micuła]

słowa kluczowe: rzeźba polska  |  sztuka polska  |  sztuka współczesna