Tłum

Dziewięć stojących figur powstałych jako odciski postaci ludzkiej, wewnątrz puste. Pozbawione głów i szyi. Ręce opuszczone wzdłuż ciała, płaskie, zlewające się z tułowiem, jedynie w trzech postaciach potraktowane bardziej plastycznie. Nogi proste, lekko rozstawione. Powierzchnia zróżnicowana o licznych zgnieceniach materiału. Widoczna faktura płótna.
[Barbara Ilkosz]

Znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu zespół dwudziestu sześciu figur bezgłowych postaci ludzkich z serii Tłum, wykonanych z płótna workowego utwardzonego żywicą syntetyczną, powstał w latach 1986–1994 i jest jednym z najbardziej charakterystycznych przykładów dojrzałego stylu dzieł rzeźbiarskich Magdaleny Abakanowicz.
Dwadzieścia dwie figury z serii artystka podarowała Muzeum Narodowemu we Wrocławiu w latach 1990–1995, cztery instytucja zakupiła w 1994 roku.

"Chcę, aby zbiór moich dzieł w tym muzeum był reprezentatywną informacją o mojej twórczości, zarówno dla publiczności polskiej, jak i zagranicznej" – napisała w grudniu 1988 roku w liście do Ministerstwa Kultury i Sztuki, przedstawiając listę prac, które chciałaby przekazać do polskich kolekcji muzealnych. Największą grupę stanowiły dzieła dla MNWr, w tym czternaście figur z serii Tłum. Powodem była inspirująca, oparta na twórczym dialogu współpraca artystki z dyrektorem MNWr Mariuszem Hermansdorferem, wsparcie w organizacji wystaw rzeźbiarki, promocji jej twórczości również poza granicami kraju, ale i pomoc w pozyskiwaniu materiałów plastycznych w zamian za podarowane dzieła, co zaowocowało wieloletnią przyjaźnią, zaufaniem do wrocławskiego muzeum, a w rezultacie największą na świecie kolekcją jej dzieł.

Magdalenę Abakanowicz od dziecka fascynowała tajemnica organicznej miękkości i niezwykłej kruchości wnętrza żywych organizmów oraz biologiczny i metafizyczny aspekt procesu przemijania. Widać to wyraźnie w pełnych witalnej energii i wewnętrznych napięć naturalnych formach abakanów, będących początkiem rozważań artystki na temat współczesnych problemów związanych z cielesnością, z jej zewnętrznym nadmiarem oraz z bardzo wrażliwym, nieuchwytnym wnętrzem. Po światowym sukcesie abakanów, które zrewolucjonizowały myślenie o tkaninie artystycznej i wprowadziły do historii sztuki pojęcie miękkiej, utkanej z sizalu rzeźby, w pierwszej połowie lat 70. nastąpił w twórczości Abakanowicz zwrot w stronę uproszczonej figuracji. Zmiana ta wiązała się nie tylko z potrzebą poszukiwania całkowicie nowej formy i nowego tworzywa rzeźbiarskiego, ale także innego sposobu opowiadania o kondycji ludzkiej. Artystkę zafascynowało zagadnienie tożsamości zbiorowej, pamięci ciała, miejsce jednostki w tłumie i współczesnym świecie w kontekście egzystencjalnym, ale zarazem historycznym i społecznym.

Od początku drogi twórczej Abakanowicz eksperymentowała z różnymi materiałami, badając strukturę i wytrzymałość materii. Po raz kolejny zaskoczyła wyborem i sposobem użycia materiału – zużytego, podartego płótna workowego z juty. Jak wspomina jej asystentka Stefania Zgudka, obie wybierały w młynach worki, które potem prały w Wiśle lub małym zlewie w pracowni (Tkałyśmy w zupełnej ciszy i skupieniu, ze Stefanią Zgudką, asystentką Magdaleny Abakanowicz, rozmawia J. Deluga, [w:] J. Deluga, "Magdalena Abakanowicz. Abakany" [kat. wyst.], Galeria Starmach, Kraków 2015, s. 16–19). Artystka sklejała i łączyła z żywicą syntetyczną jutowy materiał, utwardzając w ten sposób kompozycje oparte na gipsowych odlewach ciał modeli z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. I tak w 1974 roku zaczęły powstawać zespoły figuralne z cyklu Alteracje, za których pośrednictwem Abakanowicz wprowadziła pojęcie tłumu jako nowej jednostki rzeźby do współczesnej historii tej dyscypliny artystycznej.

Pozbawiona głowy anonimowa figura ludzka pojawiła się najpierw w Postaciach siedzących (1974–1984), z których w 1985 roku "wyrosły" formalnie pierwsze wieloelementowe instalacje, złożone z odindywidualizowanych postaci stojących z rękami opuszczonymi wzdłuż ciała, wchodzące w skład serii Tłum, wykonane na podstawie odlewu ciała kolegi artystki.

Zespoły prac, takie jak Tłum, charakteryzuje typowe dla twórczości Abakanowicz zwielokrotnienie tego samego kształtu, który jednak za każdym razem jest nieco modyfikowany, nie tylko jeśli chodzi o strukturę, fakturę i naturalny kolor materiału, ale też na przykład wielkość stóp postaci.

Jedną z ważnych cech tej instalacji jest włączenie każdej figury z całej grupy hieratycznych rzeźb w rytmiczny układ wzajemnych zależności oraz budowanie ich relacji z przestrzenią. Dzięki temu tłumy Magdaleny Abakanowicz w każdym miejscu zyskują zupełnie inne znaczenie, tworzą nowe "przestrzenie doświadczenia".

Tłum I (1986–1987), liczący pięćdziesiąt postaci, zaprezentowano pierwszy raz w 1988 roku w Muzeum Műcsarnok w Budapeszcie na retrospektywnej wystawie artystki. Prace z serii dały początek kolejnym figurom, zgrupowanym przez artystkę między innymi w zespoły chłopców (Ragazzi, 1990), dziewcząt (Puellae, 1992) czy też dorosłych i dzieci w Hurmie (1994–1995). W latach 90. artystka coraz chętniej odlewała swoje tłumy w trwalszych materiałach: w brązie (na przykład Tłum z brązu, 1993, The Nasher Sculpture Center w Dallas) czy w żeliwie (na przykład Nierozpoznani, 2002, Park Cytadela w Poznaniu), co pozwoliło jej wyjść z rzeźbami w otwartą przestrzeń.

Monochromatyczne, metaforyczne figury-skorupy, figury-skóry, figury-całuny, figury-powłoki, figury-pancerze to negatywy kształtu ludzkiego ciała. Są śladami istnienia, tworząc opowieść o braku – oczekują na wypełnienie. Opowiadają o sile i słabości. O pełnej kontrastów i przeciwieństw ludzkiej egzystencji, wpisanej w odwieczne prawa natury. Stanowią przejmujące studium zdeformowanego, cierpiącego, pozbawionego wnętrza ciała, które widziane od przodu emanuje siłą, wydaje się w każdej chwili gotowe do konfrontacji, a nawet do walki. Opowiadają o ciągłym zagrożeniu utratą podmiotowości, o samotności w tłumie i samotności wobec opresji władzy, wobec dominacji systemu nad jednostką. Są przestrogą przed tym, jak łatwo jest ulec manipulacji, stracić umiejętność samodzielnego myślenia i samostanowienia, pozwolić się ponieść pierwotnym instynktom i emocjom.

Tłumy Abakanowicz z jednej strony przypominają terakotową armię z chińskich wykopalisk i przywodzą na myśl Wydrążonych ludzi T.S. Elliota, którzy niszczą siebie nawzajem, a z drugiej każą myśleć o balansujących na granicy życia i śmierci relikwiach sprowadzonych do symbolu przemijania, podobnie jak ma to miejsce w Zielniku Aliny Szapocznikow. Ich uniwersalna i niestety ponadczasowa wymowa wydaje się być niepokojąco aktualna w kontekście dzisiejszej sytuacji na świecie – w obliczu dyktatur, w obliczu tłumów wykluczających i tłumów wykluczanych, zagrożenia demokracji, wolności słowa i myśli...
[Anna Chmielarz]

słowa kluczowe: postać ludzka / człowiek  |  rzeźba polska  |  sztuka polska  |  sztuka współczesna  |  tłum