Wizja Ezechiela z epitafium Magdaleny Mettel

Dolną połowę obrazu wypełnia gęste kłębowisko kości, szkieletów, ciał i powracających do życia zmartwychwstałych. Tę wizję ogląda prorok Ezechiel (Ez 37, 7-10), stojąc pośrodku owego tłumu i wznosząc ręce ku niebu, z którego wychyla się otoczony jasnością Bóg Ojciec. W chmurach poniżej wyłania się szary kształt alegorii boskiego tchnienia. Tło stanowi asymetrycznie wkomponowana lewa połowa kosmicznego pejzażu z drzewami po lewej, miastem na brzegu morza i odległymi szczytami gór.

Wśród dwóch wymienionych przez Gomolcky’ego (1733-1735) epitafiów kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu znalazł się ten właśnie "bardzo dobrze namalowany" obraz. Morgenbesser (1831) wskazał, zapewne zgodnie z tradycją lub nieznanymi dziś archiwaliami, że jego autorem był Tobias Fendt (około 1525 – 1576), jednak informacja ta poszła w zapomnienie. Dopiero Cornelius Müller (1935) Monogramistę TF powiązał z tym artystą. Steinborn (1967) porównuje konstrukcję pejzażu z kompozycją Jana van Scorel Kazanie Jana Chrzciciela z 1527 roku i rozszerza krótką listę zachowanych prac malarskich Fendta (m.in. Wskrzeszenie Łazarza z Trzebnicy) o dwa obrazy z epitafium Mohrenberga (+1567). Wnikliwie analizuje źródła artystyczne i pozycję dzieł Fendta w malarstwie śląskim XVI wieku. Sergiusz Michalski (1977), zajmując się głównie cyklem graficznym "Monumenta sepulcrorum cum epigraphis" (1574), podkreśla, że Fendt dążył do kompozycji zamkniętej, harmonijnej i zrytmizowanej, wyrażając atmosferę klasycznej, dostojnej powagi i spokoju (te obserwacje sprawdzają się najlepiej we Wskrzeszeniu Łazarza inspirowanym stylistyką Lamberta Lombarda), sięgał po motywy antyczne, które mają u niego charakter hołdowniczych cytatów, a kompozycje zestawiał z motywów czerpanych od uznanych romanistów niderlandzkich (Coxcie, Floris). Wśród figur ludzkich Wizji Ezechiela odnajduje dosłowne cytaty z Coxciego, a także Baldunga Griena. Oszczanowski (2001 i 2003) oraz Steinborn i Oszczanowski (2003) dokonują rozbioru kompozycji, dopatrując się wzorów dla poszczególnych postaci w grafikach artystów niderlandzkich: Heemskercka (Samson walczący oślą szczęką; Ofiara napadu zbójeckiego; Historia Hioba) lub innych rytowników według jego kompozycji (m.in. Dircka Volkertsz. Coornherta lub Gerarda van Groningen) oraz w pracach Cornelisa Corta lub Philippa Galle według Fransa Florisa. Rezultat owego złożenia, czyli kontaminacji motywów, bliski jest efektom w podobnych obrazach autorstwa Jacoba de Backera i Crispiaena van den Broecka.

Dobrze czytelny pod laserunkami i przetarciami warstwy malarskiej rysunek aktów, który podlegał w trakcie malowania daleko idącym korektom, wskazuje na swobodny stosunek artysty do wykorzystywanych wzorów i zdecydowanie pomocniczą rolę rysunkowego podkładu wobec malarskiego doprecyzowania formy. W sposób charakterystyczny dla manierystów, mający świadczyć o wirtuozerii, demonstruje tu Fendt swą biegłość w pokonaniu trudności przedstawiania skomplikowanych póz aktów ujętych w niezwykłych skrótach perspektywicznych i w sposobie ujmowania pejzażu. Na przeciwległym biegunie możliwości artysty stoi trzebnickie Wskrzeszenie Łazarza, które prezentuje zdecydowanie dominujący walor rysunku jako konturu.

Wyjątkowe znaczenie tej pracy Fendta dokumentować mają wersje kompozycji płaskorzeźbione w alabastrze: w epitafium Hieronymusa Uthmanna oraz w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego (Oszczanowski 2001), a także w oławskim epitafium księcia Jerzego Ernesta (1589/90), a w malarstwie obraz Sąd Ostateczny fundacji Rehdiger-Herbrot (około 1583) i związana z nim podobna kompozycja w Piotrkowiczkach koło Trzebnicy.

Obraz należał do nieistniejącego już epitafium Magdaleny Kromayer (zm. 1564), żony Bartholomaeusa Mettela, sekretarza biskupa Kaspara von Logau. W zwieńczeniu obramienia znajdowały się niegdyś herby obojga małżonków. Teksty napisów obramienia epitafium cytuje za rękopisami Luchs (1860). Na dolnej tablicy inskrypcyjnej znajdował się humanistyczny wiersz sygnowany "L. Spano á Spanow, nordico" (Epitaphia 1565). Autor Laurentius Span (1531-1575) był doktorem medycyny i poetą łacińskim, może bliżej znanym fundatorowi epitafium Mettelowi z okresu studiów. Zaczerpnięta z tradycji antycznej forma literackiego dialogu rozdzielonych małżonków, gdzie miłość trwa ponad śmiercią i prowadzić ma do ponownego spotkania w niebie, połączona z wyrafinowanym artystycznie przekazem ikonograficznym pozwala zaliczyć epitafium Magdaleny Mettel do dzieł wyrażających najdoskonalej idee humanizmu na Śląsku.
[Marek Pierzchała]

słowa kluczowe: akt  |  Bóg Ojciec (Chrześcijaństwo)  |  drzewo  |  góra / góry  |  kościół św. Elżbiety (Wrocław) (dawna lokalizacja)  |  las  |  malarstwo (sztuki plastyczne)  |  malarstwo religijne  |  miasto  |  morze  |  okręt  |  pejzaż / krajobraz  |  prorok Ezechiel (Biblia)  |  Span von Spanow, Lorenz (1531-?) – doktor, poeta  |  szkielet / kościotrup  |  tematyka biblijna  |  tematyka religijna  |  wiatr  |  Wizja Wysuszonych Kości, Ez 37, 1-10 (Wizje Ezechiela; Księga Ezechiela; prorocy; Stary Testament; Biblia)  |  wskrzeszenie  |  żaglowiec